Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Blaðsíða 33

Um beinfœtta menn
undar fornsagnanna en um leið endurnýjar hann skáldsöguformið á líkan
hátt og ýmsir rithöfundar á meginlandinu, þar með talinn Brecht, höfðu
gert þegar á 3. og 4. áratugnum. Hann dregur upp söguheim sem ber flest
megineinkenni kvikmyndaskáldsögunnar, sem svo er kölluð af því að hún
þiggur sitthvað frá tækni kvikmynda.
Til einkenna kvikmyndaskáldsögunnar telst til dæmis sú aðferð að lýsa
persónum og atburðum utan frá (þ. Aussenschau). Það er sem sé ekki bara
£g/«höfundur sem lætur brúnir aðalpersónunnar síga niður á vanga henni
til marks um að henni hafi runnið í skap, hið sama gerir höfundur eða leik-
stjóri kvikmyndarinnar Kvenholli kúrekinn. I Gerplu gegna ytri lýsingar
einkum því hlutverki að halda lesendum í ákveðinni fjarlægð frá per-
sónunum svo að þeir skoði menn og málefni í samhengi fremur en týni sér
í sálarlífi einstaklinga. Þessar lýsingar bera þá vitni um andúð höfundarins á
súbjektífum skáldverkum en um miðja öldina talaði Halldór gjarna af lítilli
virðingu um tóman einkamálaskáldskap sem gerðist „í sálarfylgsnum á ein-
hverjum dulrænum sviðum“.9) Á sama tíma lýsti hann einnig þeirri skoðun
sinni að skáldskapurinn væri umfram annað tæki mannsins til að ná stjórn
á veruleikanum og hélt því fram að milli vestrænna rithöfunda og alþýðu
manna hefði opnast djúp gjá, m.a. vegna þess að drjúgur hluti rithöfunda
helgaði sig sjálfsupptekningu og afneitaði lífinu og hverju því sem talist
gæti „alþýðlegt, blátt áfram og áþreifanlegt“.l0)
Annað kvikmyndaeinkenni Gerpht, heimildaívafið (þ. Quelleneinbau)
sýnir einmitt löngun höfundarins til að færa skáldskapinn nær lesendum,
lífi þ eirra og reynslu. Kvikmyndir eru jafnan dokúmentarískar, hafa viss
einkenni heimildaverka af því að persónur og hlutir á tjaldinu eru ekki að-
eins þáttur í ákveðinni skáldaðri veröld, heldur eru einnig til utan hennar.
Sambærileg einkenni hefur Gerpla af því að veruleikinn utan sögunnar,
bæði á sögutíma og frásagnartíma, er ofinn markvisst og opinskátt inn í
hana. Með heimildaívafinu leitast söguhöfundur við að víkka form skáld-
sögunnar, hann gerir sitt til að koma í veg fyrir að lesendur upplifi sögu-
heiminn sem lokaða heild án tengsla við umheiminn. Athugasemdir sögu-
manns um ástand og aðstæður á 11. og 20. öld eru þá ekki aðeins fram sett-
ar til að ná yfirbragði fornsögunnar heldur reynast harla oft heimildaívaf
og styðjast við forna annála eða skrif mannfræðinga og sagnfræðinga um
miðaldir eða samtímann. Svipaða sögu er oftast að segja um skírskotanir
sögumanns til ýmissa bóka, þó fyrir komi að þær þjóni paródíunni og séu
augljós tilbúningur höfundar til að vekja með hlátri athygli á einhverjum
þeim atriðum sem stangast á við fyrri vitneskju lesenda. Annars kemur
heimildaívafið víðar fram en í athugasemdum sögumanns og er þá nútíma-
saga ekki fyrirferðarminnst, einkum saga fasismans og kalda stríðsins.
287