Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Blaðsíða 120

Tímarit Máls og menningar
einnig hefur gert bókina „einstaka í ís-
lenskum bókmenntum" (113).
Bent er á þann eiginleika textans „að
blanda saman háleitum hlutum og lág-
kúrulegum, andlegum og líkamlegum
[. . .], gera hið hátíðlegasta hlálegt og
hið hlálegasta merkilegt“ (115-116).
Þetta kemur ekki síst fram í spaugilegu
myndmáli. I því sambandi er vísað til
rússneska fræðimannsins Mikhail
Bakhtin og hugtaks þess sem hann
nefnir „karnívalisma“. Það er sótt til
kjötkveðjuhátíðarinnar á miðöldum í
kaþólskum sið, þegar fólkinu var leyft
að snúa öllum hefðbundnum valdahlut-
föllum á haus og gera gys að því heil-
aga. Samkvæmt Bakhtin hefur þessi
„hláturmenning alþýðunnar" „rutt
braut endurnýjunar í lausamálsbók-
menntum" (115); rit miðaldamunksins
Fran^ois Rabelais sé eitt dæmi þess. Það
er auðvitað ekkert beint samband milli
kjötkveðjuhátíðar miðalda og bréfsins
til Láru. En hugtakið karnívalismi lýsir
nokkuð vel afstöðu Þórbergs.
Það er margt sameiginlegt með Bréfi
til Láru og Vefaranum. Sjálfhverfa og
huglægni bréfritarans einkenna einnig
Stein Elliða, einsog þjóðfélagsleg gagn-
rýni og virðingarleysi yfirleitt gagnvart
hefðbundnum sjónarmiðum. En þó að
áhrif Bréfs til Láru á Vefarann séu að
vissu leyti augljós, þá er verk Halldórs
Laxness vafalaust langtum meiri nýj-
ung, þegar um er að ræða innlimun ís-
lenskra bókmennta í evrópskan menn-
ingarfélagsskap upp úr heimsstyrjöld-
inni fyrri. Sjóndeildarhringurinn er
miklu víðari í Vefaranum. Skáldleg til-
þrif eru fjölbreyttari og sýna áhrif frá
ýmsum bókmenntastefnum samtímans,
meðal annars súrrealismanum. Forsend-
ur Vefarans eru að sækja frekar til út-
landa en til Islands.
Það eru ekki nema tveir síðustu meg-
inkaflarnir í „Loksins, loksins“, rúmur
þriðjungur textans, sem fjalla beint um
Vefarann: „Vefarinn í hraðlest
evrópskra bókmennta" (131-201) og
„Endalok Vefarans og framhaldslíf"
(203-208). Ég get ekki neitað þvi, að
einmitt sá hluti bókarinnar hefur valdið
mér nokkrum vonbrigðum. í mínum
augum er óþarflega miklu rúmi varið
handa þeim þremenningum August
Strindberg, Giovanni Papini og Otto
Weininger (139-160). Satt er það, þeir
hafa allir hver á sinn hátt haft mikil
áhrif á viðhorf og stíl Vefarans. En það
er löngu útrætt mál, og hefði mátt af-
greiða á færri blaðsíðum.
Sá þáttur í skilgreiningu höfundar á
Vefaranum, sem mér hefur þótt einna
bestur er „Steinn og Diljá“ (188-198).
Sjónarmiðin eru að vísu ekki ný, en
margt er þar vel sagt, og þýðingu Diljár
sem andstæðu Steins ágætlega lýst.
„Höfundurinn hefur skapað Diljá til að
leggja mælikvarða hins mannlega á of-
vaxið ég-skrímsli aldamótatímans."
(193) Diljá er „rétt einsog konan hjá
Strindberg og Weininger klofin út úr
Steini sjálfum: Hún er sú hlið hans sem
hann reynir að bæla með öllum ráðum
af því hún snýst gegn fullkomnunar-
þránni; hún er hið jarðneska og hold-
lega“. „Diljá er ekki fulltrúi neinnar
stefnu, hún bara er.“ (194)
Kaflinn „Form og formleysa" (195-
201) hefði gjarnan mátt vera Iengri en
þessar sjö blaðsíður. Form og stíll eru
sérkenni höfundar, hvað sem söguefni
og innihaldi líður. Við þekkjum Hall-
dór Laxness í næstum því hverri setn-
ingu sem hann hefur sett á pappírinn
sem fullþroskaður rithöfundur. Hér er
mikið og forvitnilegt en um leið kröfu-
hart verkefni, sem hefur verið lítt
374