Skírnir - 01.09.1987, Page 187

SKÍRNIR RITDÓMAR 393
Og hann bar einsog brjálaður maður hendur um nakinn líkama
hennar í losta, og skelfingu; og hryllingi. (57)
A leiðinni austur er brugðið upp myndum sem eru I sjálfu sér hversdags-
legar en tengjast þó efni sögunnar. Konan á bænum þar sem Asmundur
gisti er með barnaskarann kringum sig þegar hann kveður og „eitt hallaði
glókolli að stórum maga hennar sem hafði borið manni sínum svo mörg
börn þarsem þau höfðu haft góða vist“ (107). Það má líka nefna fallega lýs-
ingu á álftum á hreiðri sem eru að hlynna að eggjunum sínum dýru (53). Hér
ríkir friðsæld og jafnvægi bæði í samfélagi manna og í náttúrunni.
Dulsmálin í sögunni eiga það sameiginlegt að kona tekur frumkvæði að
sambandi við karlmann og þeim lyktar báðum með dauða konunnar og
barnsins sem verður til. I meðferð húsbóndans á Sólveigu birtist kynlífið í
sinni afskræmdustu mynd, ekkert annað en ofbeldi og misnotkun. Og Sól-
veig hugsar:
A þessu byggist þetta félag manna sem þykjast síðan með heilögum
rétti geta bannað ást okkar . . . (65)
Þannig birtist hér þetta afl sem dregur karl og konu hvort að öðru og læt-
ur lífið hafa sinn framgang I alls konar myndum; í fegurð og ljótleika. Og
svar prestsins er einkennandi fyrir söguna þegar Ásmundur spyr hann yfir
drykkju hvort hann viti meira yndi en að gilja konu:
Ertu að tala um himin eða helvíti? sagði prestur og hneigði höfuðið
framá borðið. (133)
Grámosinn er saga um sekt. Hún vekur spurningar um sekt hinna
ákærðu og ekki síður sekt allra þeirra sem tengdust málinu, fólksins á
bænum, í sveitinni og kannski mest um sekt prestsins og sýslumannsins,
söguhetjunnar. Rökræður prestsins og sýslumannsins um nótt eru mikil-
vægar varðandi þetta atriði. Þeir eru í ólíkri aðstöðu og fulltrúar ólíkra
sjónarmiða. Asmundur er talsmaður einstaklingshyggjunnar og setur hag
mannsins ofar öllu öðru og heldur fram grimmdinni „sem afli í þágu
lífsins“ (154). Auga fyrir auga og tönn fyrir tönn eru hans einkunnarorð.
Presturinn er ekki eins sterk persóna og Asmundur. Kærleiksboðskapur
Krists verður heldur dauflegur í meðferð hans, eiginlega máttvana hryggð
yfir ranglæti heimsins. Og í lífi hans birtist þessi boðskapur ekki sem lífg-
andi afl heldur sem ábyrgðarlaust afstöðuleysi: „Ekki sagði ég nei. Hvenær
segir maður já?“ (165). Kannski er hann hvergi umkomulausari en við útför
Sólveigar þegar hann þarf að tala yfir söfnuði sínunj. En mátturinn full-
komnast í veikleika og ef til vill er hann ekki fjarri kjarna málsins þegar