Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2017, Blaðsíða 88

87
þriðju persónu og fylgir oftast vitund Halldórs – og bætir við: „Hann er
fyrir löngu farinn að trúa því að hann sé – og verði alltaf – öðruvísi en allir
hinir.“27 Þessi trú og skömmin sem henni fylgir er með öðrum orðum hluti
af sjálfsmynd piltsins og markar alla hans tilveru frá upphafi bókar til sögu-
loka.
Sedgwick leitar í smiðju sálfræðingsins Silvans Tomkins og skrifa hans
um geðhrif (e. affect) en hann leit á skömm sem ein af grundvallargeðhrif-
um mannsins.28 Skömm vaknar þegar einstaklingur samsamar sig öðrum
og leitar eftir jákvæðum viðbrögðum en fær þau ekki, segir Tomkins.
Einstaklingur sem skammast sín beinir því athyglinni inn á við, leggst í
sjálfsskoðun og leitar að því sem „er að honum“ og orsakar hin rofnu eða
misheppnuðu tengsl við aðra. Þannig leikur skömm veigamikið hlutverk í
því ferli sem uppbygging og þróun sjálfsmyndar einstaklingsins er – ferli
sem hefst hjá ungbörnum og lýkur ekki fyrr en ævin er á enda.29
Tomkins leggur áherslu á að skömm vakni fyrst og fremst ef áhugi á
að tengjast öðrum og vekja jákvæð viðbrögð þeirra er til staðar.30 Þessi
„annar“ þarf þó ekki að vera einstaklingur heldur er oft um að ræða óskrif-
uð viðmið og reglur samfélagsins, eins og Sara Ahmed fjallar til dæmis um
í bók sinni The Cultural Politics of Emotions. Til að forðast skömm, segir
Ahmed,
verður sjálfsveran að gangast undir „skilmála“ hins samfélagslega
sáttmála og þar með leitast við að líkjast samfélagslegum fyrirmynd-
um. Þannig má einnig líta á skömm sem tilfinningalegar afleiðingar
þess að fylgja ekki forskrift normatívrar tilvistar.31
27 Elías Mar, Man eg þig löngum, Reykjavík: Helgafell, 1949, bls. 33. Hér eftir verður
vísað til skáldsögunnar í meginmáli með blaðsíðutali í sviga.
28 Aðalrit Tomkins um geðhrif er Affect, Imaginary, Consciousness sem kom út í fjórum
bindum; þau tvö fyrstu komu út 1962 og 1963 og seinni tvö þremur áratugum síðar
eða 1991 og 1992. Í þessari grein er hins vegar stuðst við texta sem voru endur-
útgefnir í ritinu Shame and Its Sisters: A Silvan Tomkins Reader árið 1995.
29 Silvan Tomkins, „Shame – Humiliation and Contempt – Disgust“, Shame and Its
Sisters: A Silvan Tomkins Reader, ritstj. Eve Kosofsky Sedgwick og Adam Frank,
Durham og London: Duke University Press, 1995, bls. 133–78, einkum bls.
133–45.
30 Sama heimild, bls. 134.
31 Sara Ahmed, The Cultural Politics of Emotion, Edinborg: Edinburgh University
Press, 2004, bls. 101–21, hér bls. 107. „[…] subjects must enter the ,contract‘
of the social bond, by seeking to approximate a social ideal. Shame can also be
experienced as the affective cost of not following the scripts of normative existence.“ Let-
urbreyting í frumtexta.
KYN(NGI)MÁTTUR SKÁLDSKAPARINS