Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2017, Blaðsíða 165

164
svavaR HRafn svavaRsson
Ekki lætur Þúkydídes Períkles heldur minnast á framhaldslíf í útfararræðu
sinni. Því má einnig bæta við að að svo miklu leyti sem guðstrú var við-
tekin fylgdi henni ekki endilega trú á réttláta guði. Allt eins mátti búast
við samræmi við goðsögur, þar sem guðirnir eru óáreiðanlegir og siðlausir,
ginnkeyptir með blótum, sinnulausir (því illmennum vegnaði vel en góð-
mennum illa), og jafnvel öfundsjúkir gengi mönnum of vel, eins og Krösos
samkvæmt Herodótosi.54 En að svo miklu leyti sem þeir þóttu standa vörð
um réttlætið, var réttlæti þeirra handa lifendum en ekki dauðum.
vafalaust mætti tiltaka margar skýringar á sláandi áhugaleysi fimmtu
aldar á hamingju og refsingu fyrir handan. Á meðal mikilvægustu atriða
hlýtur að vera þrennt. Eitt varðar skort á skýrri hugmynd um sjálf einstak-
lingsins og getu hans til að lifa af dauðann, jafnvel þó að sú hugmynd hljóti
að hafa skýrst mikið á fimmtu öldinni, kannski vegna áhrifa launhelganna
og pýþagórismans, sem og Herakleitosar. Það var Platon sem setti fram
slíka sýn. Annað er skorturinn á trúverðugri hugmynd um það guðdóm-
lega réttlæti sem við lesum um hjá Hesíodosi og Sóloni. Þennan skort hafa
sófistarnir vafalaust nýtt sér. Aftur er það Platon sem ver hið guðdómlega
réttlæti. Loks urðu skýringar náttúrufræðinnar stöðugt fjarlægari hug-
myndum um framhaldslíf.
6. Lokaorð
Það var algengt að álíta sálina dauðlega, nema hugsanlega í undanteking-
artilfellum fyrir tilstilli guðanna. Jafnvel Sókrates hikar við að leggja til
merkilegt handanlíf í lok varnarræðunnar.55 Þannig töldu Grikkir vera
grundvallarmun á mönnum og guðum. Ef sálin er dauðleg og einstakling-
urinn hverfur við dauðann, þá tilheyra hamingja og refsing þessu lífi; hér
ætti að verðlauna ágætið með hamingju og refsa fyrir illsku með maklegu
endurgjaldi. En vandamálin við þessa skoðun voru mikil. Annars vegar
var ljóst að ranglátum var ekki refsað heldur gat þeim vegnað vel. Platon
mótmælti; hinum ranglátu vegnar í raun og sann aldrei vel. Hins vegar
54 Herodótos nálgast trú á mjög svo hefðbundinn hátt og vísar ekki til handanlífs-
ins; sjá D. Asheri og fl. (ritstj), A Commentary on Herodotus Books I–IV, Oxford:
xxx, 2007, bls. 97–99), and S. Scullion, „Herodotus and Greek Religion“, The
Cambridge Companion to Herodotus, ritstj. C. Dewald og J. Marincola, Cambridge:
Cambridge University Press, 2006), bls. 192–208, hér bls. 194–96; sbr. Adkins,
Moral, bls. 77–81, um öfund guðdómsins hjá Herodótosi.
55 Sjá M.L. McPherran, The Religion of Socrates, University Park, Pennsylvania: Penn
State University Press, 1996, bls. 252–57.