Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Page 26

J ó n Yn g v i J ó h a n n s s o n
26 TMM 2009 · 1
Konur á ferðalagi
Frá sautjándu öldinni tökum við undir okkur þriggja alda stökk í
Íslandssögunni og lendum með Ármanni Jakobssyni og langömmu
hans og langafa í Kaupmannahöfn árið 1908 í skáldsögunni Vonarstræti.
Í sögunni er lýst nokkrum mánuðum í lífi hjónanna Skúla og Theodóru
Thorodd sen. Lengst af eru þau stödd í Kaupmannahöfn, Skúli í þeim
erindagjörðum að semja við dani um sambandsmálin, en Theodóra er
honum til halds og trausts, enda er Skúli veikur og vinnan við samn-
ingaborðið tekur á hann.
Sagan tekur mjög eindregna afstöðu með Skúla og þó einkum Theo-
dóru. Þetta er söguleg skáldsaga, upprifjun á lífi fólks sem ekki nýtur
sannmælis í Íslandssögunni. Það er auðvelt að lesa hana sem andsvar
eða samtal við nýleg sagnfræðirit, eins og ævisögu Guðjóns Friðriks-
sonar um Hannes Hafstein og ævisögu Valtýs Guðmundssonar eftir Jón
Þ. Þór svo dæmi sé tekið.
Theodóra er vitundarmiðja sögunnar og sögumaður stendur þétt upp
við hana, þekkir hugsanir hennar og minningar. En hann hefur líka víða
yfirsýn, sér hlutina í samhengi við Íslandssöguna og ævi hennar. Þótt
meginmál sögunnar nái aðeins yfir nokkra mánuði rifjar sögumaður
upp fortíð þeirra Skúla og Theodóru, hann þekkir örlög hennar allt til
æviloka og rekur þau í yfirliti í bókarlok
Vonarstræti er öðrum þræði stjórnmálasaga sem er m.a. stefnt gegn
dýrkun valdhafa á Hannesi Hafstein og sögumaður lætur eftir sér setn-
ingar eins og þessa: „Hannes hafði að mörgu leyti staðið sig prýðilega í
embætti. Hann var duglegur maður. Líka við að hygla sínu fólki. Frá
honum var sprottin sú lífseiga skoðun að fyrirgreiðsla við stuðnings-
menn væri eitt brýnasta verkefni ráðherra.“(84) Þessi ádrepa um lífseiga
meinsemd í íslensku samfélagi sem rakin er til Hannesar er ekki eina
pillan sem samtíminn fær í sögunni. Sögumaður rifjar það líka upp að
Skúli, uppreisnarmaður og ættfaðir vinstri manna og kommúnista, var
kapítalisti sem auðgaðist á eigin verslunarviti og dugnaði en andstæð-
ingur hans, hetja hægrimanna, var alla tíð opinber starfsmaður sem
aldrei hélst á fé. En þrátt fyrir þetta og þó að Ármanni takist að gera
þetta tímabil, sem í stjórnmálasögunni er með þeim flóknari og þvæln-
ari skiljanlegt, þá er það persóna Theodóru og samband þeirra Skúla
sem stendur uppúr í bókinni. Theodóra birtist sem ótrúlega sjálfstæð
kona og óhrædd við þann tíðaranda og það samfélag sem býður henni
að sitja heima og gæta barna, helst ólétt. Maður skynjar líka í sögunni
hversu ein Theodóra stendur ef fjölskylda hennar er frátalin, hún er
TMM_1_2009.indd 26 2/11/09 11:27:26 AM