Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Síða 115

Yf i r n á t t ú r l e g a r r í ð i n g a r
TMM 2009 · 1 115
Hér er á ferð mikilvæg forsenda á bak við allar sögur um sníkju-
skrímsl; þær nærast á ótta mannsins við að verða sjálfur að skrímsli.
Sníkjudýrið á engar aðrar forsendur fyrir tilveru sinni en að leggjast á
„okkur“, venjulega fólkið sem heyrir sögurnar. Þar af leiðandi er allur
friður milli okkar og sníkjudýrsins útilokaður. Um leið er sníkjudýrið
fullkomlega neikvætt – eins og er eðli drauga; draugar eru vitaskuld
dauðir en ekki lifandi.20
Sníkjuveran sýgur sjaldnast til sín vit okkar eða náttúru til að nýta sér
á uppbyggilegan hátt heldur fremur til að spilla henni. Þess vegna eru
bæði vitsugurnar og hringvomarnir í bókmenntum 20. aldar þrælar
höfuðandstæðingsins fremur en hann sjálfur. Slíkar sníkjuverur hafa
aldrei ástæður fyrir gjörðum sínum og engin leið er til að skilja þær.
Einu rök þeirra er eyðingarþörfin.
3. Kveldriður, mörur og önnur tröll
Löngu fyrir daga tilberans hafðist vitsugan við á Íslandi undir öðru
nafni og frá því er greint í Eyrbyggju (sögu Þórsnesinga, Álftfirðinga og
Eyrbyggva) sem að líkindum er sett saman á 13. öld. Þar er greint frá
tveimur rosknum 10. aldar konum sem báðar munu vera fjölkunnugar.
Önnur er Geirríður Þórólfsdóttir í Mávahlíð sem virðist njóta allnokkr-
ar samfélagslegrar virðingar. Hin er Katla, ekkja í Holti út frá Mávahlíð,
sögð „eigi … við alþýðuskap“ – en það boðar sjaldnast gott í íslenskri
miðaldasögu. Í nágrenni þessara myndarlegu kvenna á besta aldri býr
ungur maður, Gunnlaugur Þorbjarnarson á Fróðá, sem er sagður „nám-
gjarn“ og „nam kunnáttu at Geirríði Þórólfsdóttur, því at hon var marg-
kunnig“.21 Þessi „kunnátta“ gæti sem best verið eins konar galdur enda
eru orð eins og fjölkynngi og margkynngi vel þekkt skrauthvörf fyrir
vald á hinu yfirnáttúrulega.
Þetta nám Gunnlaugs virðist vekja mikla afbrýðisemi hjá Kötlu sem
ýjar að því við Gunnlaug að hann eigi í kynferðislegu sambandi við
Geirríði (hún spottar hann fyrir að „klappa á kerlingar nárann“). Óvíst
er hins vegar hvers konar öfund Katla sjálf er haldin; hvort hún girnist
Gunnlaug einkum kynferðislega eða fyrst og fremst sem nemanda í
göldrum. Hitt er víst að þessar þrár Kötlu koma Gunnlaugi illa.
Eitt kvöldið eftir galdranámið vill Geirríður ekki að hann sé einn á
ferð „því at margir eru marlíðendr“.22 Ótti hennar reynist á rökum reist-
ur; Gunnlaugur finnst blóðrisa og vitlaus úti á víðavangi eftir nóttina.
Enginn veit hvers vegna, en Katla er fljót að koma því á kreik að Geirr-
íður „mun hafa riðit honum“. Geirríði er síðan stefnt fyrir að vera
TMM_1_2009.indd 115 2/11/09 11:27:31 AM