Goðasteinn - 01.09.1997, Qupperneq 154

Goðasteinn 1997
Austmannanna tveggja á Sandgili ber
kannski að skilja út frá því að annar
þeirra var ástmaður heimasætunnar
fögru, Guðrúnar náttsólar. Er eðlilegast
að 1 íta svo á að Sandgil og Trölla-
skógur hafi vart verið meira en meðal-
býli.
Af hverju var þeim frændum upp-
sigað við Gunnar? Sennilegt svar er að
þeir öfunduðu hann. Hér sjáum við
væntanlega átök milli stórbóndans og
frægðarmannsins Gunnars, sem sat í
sæmd á góðbýlinu Hlíðarenda, 60
hundraða jörð, og bændanna undir Þrí-
hyrningi og á Tröllaskógarsvæðinu sem
voru sumir smábændur og enginn
meira en meðalbóndi. Ég geri fastlega
ráð fyrir því að þessar andstæður í
efnahag og búkostum hafi verið skýrar
á 13. öld þegar Njála var fest á bókfell.
Ég held m.ö.o. að það hafi ekki
verið nein stórbýli og höfuðból á
Tröllaskógarsvæðinu. Sandgil var sjálf-
sagt stærsta jörðin, fyrst hún var talin
landnámsjörð, og var þó aðeins 20
hundruð sem er að öllum líkindum hið
forna mat. Tröllaskógur var kannski
aldrei meira en 10 hundruð að fornu.
Hér vildi ég einkum draga fram þá
hneigð hjá fyrri höfundum að gera sem
mest úr blóma og dýrð byggða sem
núna eru horfnar og lítið er vitað um.
Túlkun á nautafjósinu svonefnda í
Sandgili á rætur í slíkum hugmyndum;
sú túlkun var kannski eðlileg á sínum
tíma þegar menn höfðu ekki aðeins
tröllatrú á Landnámu heldur á Njálu
líka og sáu fornan blóma í hillingum.
Menn hafa líka séð Eystra-Skarð í
hillingum og komum við þá að Skarðs-
svæðinu eða Ytra-Króki; Skarðssvæði
nefni ég svæðið milli bæjanna Hauka-
dals og Dögurðarness. (Sjá kort). I
upphafi 17. aldar skrifar Jón Egilsson
kunna lýsingu í Biskupaannála sína um
gos í Heklu um 1440. Hann hefur eftir-
farandi eftir heimildarmönnum:
[...] og íþeim eidi hafi tekið afxviii
bæi á einum morni fram undir
Heklu en norður undan Keldum og
þar voru í tveir stórir staðir, hét
annar í Skarði eystra en annar
Dagverðarnes. Það var þá manna
mál: að svo mœtti spilla þessu
Dagverðarnesi að það vœri ekki
betra en Keldnakot; svo þótti
Keldur lítils verðar hjá því. Sumir
afþeim bæjum hafa aldri verið
síðan bygðir. A hvorum fyrir sig
voru 50 hurðir á járnum.13
Fyrst skulum við líta á það sem
menn þykjast helst vita um Eystra-
Skarð sérstaklega og síðan á það sem
menn hafa gert sér í hugarlund um eyð-
ingu byggðar á Skarðssvæðinu.
Skarð og Tjaldastaðir fóru í eyði í
Heklugosi 1389-90 en frásögn Jóns
Egilssonar hefur ásamt öðru haldið
lífinu í þeirri hugmynd að Skarð hafi
ekki lagst af endanlega fyrr en í Heklu-
gosi um 1440. Ég kem aftur að því. í
skrá eða Undirvísun frá 1711 er Eystra-
Skarð nefnt Stóra-Skarð og þannig er
það líka nefnt í sjálfri jarðabók þeirra
Arna og Páls. Þetta lýsir hugmyndum
-152-