Andvari - 01.01.1972, Blaðsíða 63

ÁNDVABÍ
UPPELDI OG MENNTUN HELLENA
61
auðskýrða og óyggjandi og t. a. m. stafrófið og jafnauðvelt að kenna hana. Hitt
er þó sönnu nær, að þegar um mælskulist ræðir, getur aldrei verið urn neitt
endanlegt lokatakmark að ræða. Þar má aldrei segja hið sama tvisvar, og reglur
þeirrar listar verður óhjákvæmilega að sníða éftir tækifæri og tileini.“
ísokrates var algerlega samdóma Rómverjum að því leyti, að hann taldi, að
það sem ekki kæmi að keinum notum til orða eða athafna, ætti ekki skilið nafnið
heimspeki (ísokr. Antid. 118, 266). Hinn sanni heimspekingur er að dómi
Isokratesar ékki heilabrotamaður, sem vanrækir hin hagnýtu grundvallaratriði,
heldur hinn veraldarvani heimsmaður, sem kappkostar að nema þær greinir, sem
gera hann að hæfari til að sjá eigin hag borgið og stjórna vel málefnum ríkisins.
Með þessi hagnýtu markmið í huga dregur hann dár að „görnlu sófistunum".
Einn í þeirra hópi, Demokrítos, hefði haldið því fram, að frumefni væru
óteljandi, annar, Empedokles, að þau væru fjögur, hinn þriðji, Ion, að þau væru
þrjú, hinn fjórði, Alkmaion, að þau væru aðeins tvö, þeir Parmenídes og Melissos,
að það væri aðeins eitt, en Gorgías hefði lýst yfir því, að alls ekkert væri til“
(ísokr. Antid. 118, 268).
Isokrates gætti þess vel að lofa væntanlegum nemendum sínum ekki meiru
en hann treysti sér til að efna. Engin vísindi geti gefið algilt svar við hverjum
þeim vanda, er upp kunni að koma í einkalífi eða í landsstjórnarmálum. Menn
verði að láta sér það nægja að þrautrækta með sér hæfileika til að komast að hinu
sanna í hverju máli hverju sinni. Hann skilgreinir þvi hugtakið „vitrir menn“
á þá leið, að það séu menn, sem hafi þá dómgreind til að bera að velja í hverjum
vanda jafnan bezta kostinn, er völ sé á. En heimspekinga telur hann einungis
mega kalla þá með sanni, er leggi stund á þau fræði og viðfangsefni, sem öðrum
fremur afli þeim hinnar hagnýtu lifsspeki (Isokr. Antid. 118,268). Dómgreind er
því að hyggju Isokratesar allra dygða mikilvægust. Allt skólastarf hans átti því
að miða að því að efla dómgreind nemenda. Sérstaklega taldi Isokrates skóla sín-
um það til gildis, að þaðan útskrifuðust aðeins siðfágaðir drengskaparmenn.
Kemst hann svo að orði í meðmælabréfi einu: „Ég hef átt marga nemendur.
Sumir hafa orðið miklir ræðuskörungar, sumir framkvæmdamenn, sumir miklir
hugsuðir. Jafnvel þeir, sem engum sérstökum gáfum voru gæcfdir, hafa þó a. m. k.
orðið ráðvandir og siðfágaðir heldri menn.“
VI
ísokrates og Platón voru að ýmsu leyti á öndverðum meiði í uppeldismálum,
eins og áður var drepið á. Hinn fyrrnefndi beindi sjónurn sínum fyrst og fremst
að hagnýtum markmiðum, en hinn síðarnefndi risti dýpra og beindi allri viðleitni
sinni að óeigingjarnri sannleiksleit. Það var að hans dómi hin eina sanna heim-