Andvari - 01.01.1988, Side 139

andvari
MENNING OG BYL'HNG
137
og skilyrðir hugmyndir hans. Pað er ljóst séu ástarfarslýsingar kannaðar en
segja má að „rómanrísk ást“ hafi á 19du öld verið undirstaða fléttusköpunar,
lykill að merkingu og formgerðum.
í hugmyndum um „rómantíska ást“ er óreiða færð í form og gædd félagsleg-
um tilgangi. Orðvana veruleiki verður að orðræðu sem undirsett er ákveðnu
táknmiði: ástinni. Sundurleitar þrár safnast saman í sértæka ástríðu jafnframt
því sem hið kynferðislega er fyllt merkingu. Við það öðlast áttlausar kenndir
áttvísi, óskilgreindar hvatir verða skiljanlegar og samþykkjanlegar. Mönnum
lærist að skipuleggja reynslu sína út frá návist eða fjarveru einhvers annars -
þess sem elskaður er. í lífinu á sér þó stað sífelld barátta milli þrár og ástar,
veruleikinn leitar stöðugt undan forminu. Menn reyna hvíldarlaust að eyða
mismun þeirra, göfga hið skynræna, gæða það meðvituðum tilgangi, en án var-
anlegs árangurs.
í skáldsögum 19du aldar tókst það þó bærilega því að hið líkamlega er nánast
ósýnilegt með öllu. Þó er oft sagt frá stefnumóti tveggja líkama: áfalli, ljómun,
skynhrifum sem láta ekki að stjórn. Lýsingarnar afhjúpa hins vegar sjaldnast
hvað gerist. í>ess í stað týnist andráin líkt og hjá Porgils gjallanda. í sögu hans,
Upp viðfossa (1902), nær ástarsamband hálfsystkina hámarki í samförum sem
ekki er lýst en eru þó frægustu kynmök íslenskrar bókmenntasögu. Pau eiga sér
stað í eyðu sem þakin er bandstrikum, glufu sem er mælsk og ósiðleg af því að
líkaminn fyllir hið auða rými — orðlaus eigi að síður. í öðrum verkum eru slíkar
glompur fylltar með formúlukenndu myndmáli, upphöfnu orðskrúði. Jafnvel
sterkustu ástríðum er lýst án tilvísana til hins líkamlega. Ljóst er að innan þess-
ara skáldsagna teljast líkamlegar þrár ekki til þess sem lýsanlegt er eða við bók-
menntalegt hæfi.
Höfundar nýrrar aldar voru kynlega skiptir í afstöðu sinni. í kreppusögum
Gunnars Gunnarssonar býr þannig hrópleg andstæða milli kynferðislegrar og
frumspekilegrar vitundar. Söguhetjur hans rísa af ofsa gegn formgerðum þessa
heims og annars, ástríður þeirra hamslausar og án sáttfýsi. Að því leyti er geng-
ið lengra en í skáldsögum annarra höfunda, uppreisnin róttækari og afdráttar-
lausari. Samt sem áður rjúfa þessar persónur ekki ramma hefðbundinnar lýs-
ingar. Þær eru rótlausar og svipóttar hið innra en þó skiljanlegar og rökrænar,
hvatalíf þeirra háð ákveðinni reglu, siðfræðinhefðbundin. Afstaða höfundar til
persónuleika og kynferðis vísar til liðinnar aldar þótt því sé lýst yfir að grunnur
sálarlífs hafi brostið, menn þekki ekki lengur eigin huga, séu gestir í sínu húsi.
Hugarfar höfundar stangast með öðrum orðum á við hugmyndir hans. Verk
Gunnars eru að þessu leyti þversagnakennd, full af innra stríði og togstreitu.
Þau eru, eins og áður hefur verið ritað, „ósamkvæm sjálfum sér, ónæg eigin
forsendum“13, lýsa þannig nýjum þekkingarhætti í mótun.
Þórbergur Þórðarson var ekki jafn eindreginn í frumspekilegri afneitun
sinni. Þó er menningarrýni hans að mörgu leyti róttækari í Bréfi til Láru (1924)