Andvari - 01.01.1988, Blaðsíða 154

152
LOFrUR GUTTORMSSON
ANDVARI
efnis heldur og neyslu þess. 1 beinum tengslum við alþýðufræðslu vakna þá
ýmsar markverðar spurningar sem er víst ekki auðsvarað. Hvernig var t.d.
háttað, á sjálfu neyslustiginu, tengslum hinna ,,gömlu“ handrita og nýmælis-
ins, hins prentaða máls sem framleitt var nánast eingöngu í þágu trúarlegra
þarfa allt fram á 18. öld? Að hvaða marki fór hið nýja „prentlæsi“ saman við
kunnáttu í lestri handrita, af eldri eða yngri gerð? Var handritalestur ef til vill
að hluta til sjálfstæð íþrótt, svo að skilja að til hafi verið menn sem höfðu hana
á valdi sínu án þess að þeir væru læsir á prentað mál?45 Og má ekki ætla að
skriftarkunnáttan — að svo miklu leyti sem henni var yfirleitt til að dreifa —
hafi haft meiri stoð af handritalæsi en guðsorðalestrinum sem kirkjuleg
yfirvöld báru fyrir brjósti?
Að mínu viti eru spurningar af þessu tagi harla forvitnilegar þótt hér gefist
ekki tóm til að fjölyrða um þær. í ljósi þeirrar menningar- og fræðslustefnu
sem var borin fram af geistlegum yfirvöldum á fyrstu öldum hins nýja siðar,
sýnist brýnt að kanna ítarlega tengsl veraldlegra og trúarlegra þátta í íslenskri
ritmenningu. Meðan niðurstöður slíkrar rannsóknar liggja ekki fyrir, er
örðugt að kveða fast að orði um áhrif siðbreytingarinnar í menningarsögu-
legu tilliti.
TILVÍSANIR
* Að stofni til er þessi grein fyrirlestur sem ég hélt á Lúthersstefnu 1983.
1) Sjá Loftur Guttormsson: Bernska, ungdómur og uppeldi á einveldisöld, 57.
2) Orðanotkunin er allmjög á reiki; hér er orðið siðbreyting haft yfir reformalion vegna þess að það er
tiltölulega laust við gildismat og tekur ekki dýpra í árinni en efni standa til, gagnstætt orðinusiðaskipti.
3) Páll Hggert Ólason: Menn og menntir siðskiptaaldarinnar á Islandi 1, s. 1-4.
4) Loftur Guttormsson: Bernska, ungdómur og uppeldi, 63-64. Þessari menningarsögulegu útfærslu á
siðbreytingarheitinu má ekki blanda saman við hugtakið „die zweite Reformation“ eins og farið er að nota
það í kirkjusögu, sjá umfjöllun um þetta síðarnefnda í Die reformierte Konfessionalisierung, einkum s.
11-43.
5) Þessar skýrslur eru í skjalasafni Kirkjustjórnarráðsins (KI) í Þjskjs.
6) Hallgrímur Hallgrímsson: íslenzk alþýðumentun á 18. öld (Rv. 1925).
7) Þessi prestaköll eru eftirfarandi (fjöldi sóknarbarna innan sviga): Hallormsstaður (80), Eydalir (144),
Kálfafell (93), Eyvindarhólar (414), Hruni (242), Mosfell, Grímsnesi (177), Reykholt (300), Rafnseyri
(136), Tröllatunga (175). Samtals bjuggu í þessum prestaköllum um 5% íbúa Skálholtsstiftis.
8) Loftur Guttormsson: „Læsefærdighed og folkeuddannelse 1540-1800“, í Ur nordisk kulturhistorie.
Láskunnighet och folkbiidning före folkskolevasendet, 123-91. — Varðandi heimildagildi sálnaregistr-
anna, sjá 141-43.
9) Sama rit, 131-32; Páll Eggert Ólason: Tilv. rit, 2, s. 363-66.
10) Loftur Guttormsson: „Læsefærdighed og folkeuddannelse", 133-37.
11) Stone: „Literacy and Education in England 1640-1900“, s. 76. Sjá ennfr. s. 77-79.
12) Einar Sigurbjörnsson: „Inngangur", í Kirkjan játar, 8.
13) Hér vísast til kenningar Lúthers um almennan prestsdóm, sjá sama rit, 173-74.
14) Lengi framan af gat ekki verið um það að ræða fyrir lútersk kirkjuyfirvöld að gera sjálfa Ritninguna
að almenningseign, til þess var hún alltof dýr og lestrarkunnátta almennings takmörkuð. Þar að auki taldist
full þörf á að sjá fyrir „réttri" túlkun á textanum, sjá Gee: „The Legacies of Literacy", 201-2.