Andvari - 01.01.1988, Blaðsíða 133

ANDVARI
MENNING OG BYLTING
131
und hefur á ýmsum tímum leitt til andófs þar sem saman hafa farið niðurrif og
uppbygging, leit að nýju samræmi.
Bókmenntir lúta svipuðum lögmálum og önnur svið menningarinnar. Þær
eru sjálfstætt kerfi að vísu en venslast öðrum með ýmsum hætti. í þeim er reynt
að samhæfa sundurleitar hugmyndir um stöðu manns og heims í ljósi kynferðis,
skynsemi, félagslegs siðferðis og frumspeki. Reynt er að finna þessum þekking-
ardeildum stað í mannlegri sjálfsveru, draga upp heila mynd sem tekst þó
sjaldnast til fullnustu og síst á byltingartímum í menningunni. Pá ríkir ekki að-
eins óvissa og glundroði innan einstakra deilda heldur og ósamræmi milli þeirra
og annarra. Tími einnar stangast á við tíma annarra, ósamrýmanlegar hug-
myndir skarast, starfa saman og takast á án niðurstöðu. Slíkt ástand er til vitnis
um skil eða straumhvörf. Hefðbundin táknkerfi eru að hrynja eða þegar hrunin
án þess að ný séu komin í þeirra stað. Heimsmyndin tvístruð og án rökbundins
samræmis, full af þversögnum. Gömul þekking og ný í einni mynd svo minnir á
barn með andlit öldungs.
Við þessar aðstæður öðlast bókmenntirnar nýtt hlutverk. Þær eru ekki lengur
einræða ákveðins þekkingarkerfis heldur sundruð orðræða eða öllu frekar sam-
rœða ólíkra sjónarmiða. Sú var raunin hérlendis á fyrstu áratugum þessarar
aldar. Pá áttu sér stað svipaðar breytingar og áður höfðu gengið yfir á megin-
landi Evrópu. Óskynsemi sem verið hafði bannfærð eða fyrirlitin braust fram í
lífsstíl, hugsun og skáldskap. Hefðbundin viðhorf til „raunveruleika“, „mann-
legs eðlis“ og „skipulags“ lutu í lægra haldi fyrir nýjum hugmyndum jafnframt
því sem hugsun manna leitaði út fyrir mörk hins leyfilega. Merkingarsnið sem
áður þóttu endanleg, ótvíræð og skilyrðislaus voru nú dregin í efa. Þessi hvörf
komu einna fyrst fram í bókmenntunum.
Hafnað var ríkjandi skilgreiningu á því sem raunverulegt væri eða mögulegt.
Óm leið rofnuðu fyrri takmörk. Hið glæpsamlega, erótíska, vitfirrta og dauða
ruddi sér braut inn í bókmenntirnar. Maðurinn sjálfur, sálarlíf hans, tilgangur
°g eyðing, komst í fyrirrúm. F»rár sem áður höfðu leynst í fylgsnum hugans leit-
uðu upp á yfirborðið og öðluðustu form í persónum sem ólíkar voru fyrirrenn-
urum sínum og ögruðu almennu siðgæði. Þessar persónur, afsprengi nútíma-
legrar vitundar, eiga margt sameiginlegt. Saga þeirra lýsir stigvaxandi firringu
frá öllu samfélagi, og komist á eining er það oftast nær í gegnum dauða skyn-
seminnar og/eða líkamans: sjálfið verður að öðru eða þá það eyðist með öllu.
Leiðin liggur að jafnaði um hryllilega reynslu þar sem andstæða vitneskju (rök-
legrar hugsunar, vísindalegs lærdóms) og raunverulegs vísdóms (innsýnar í
hinstu sannindi) skiptir sköpum. Oft er lýst vanmætti manns andspænis
ómennskum efnisheimi, vonlausri vígstöðu, grátlegum eða gróteskum ósigri.
Heimsmyndin hafði eins og áður getur tvístrast. Öll skipanin kvikaði. Hún
hafði áður byggst á samhengi þriggja höfuðtákna: manns, náttúru og guðs -