Andvari - 01.01.1988, Blaðsíða 140

138
M ATTHí AS VIÐAR SÆM UNDSSON
ANDVARI
og síðar íslenskum aðli (1938), en þá hafði Gunnar reyndar skrifað merkilegt
tímamótaverk, Vikivaka (1932), sem markaði upphaf „töfraraunsæis“ í ís-
lenskum nútímabókmenntum. í íslenskum aðli sundrar Þórbergur þeirri goð-
sögn að ást og losti séu andstæður, að ástin sé andlegs eðlis og alls óskyld hold-
legri fýsn. Sýnir hann fram á að hugtakið feli í sér göfgun eða yfirbreiðslu lík-
amlegra hvata. Ennfremur að fýsnirnar séu merkingarlausar og eigi sér ekkert
annað markmið en að ryðja sig, fá útrás. Þær séu ekki merkingarvaki og guð-
dómlegt táknmið eins og ráða má af verkum sumra aldamótaskálda. Þórbergur
brýtur með öðrum orðum niður kerfi sem legið hafði mannsmynd tvíhyggjunn-
ar til grundvallar án þess þó að skipa hinu líkamlega í þá stöðu sem andinn hafði
áður. Kerfið hrynur líkt og í öðru skáldverki, Vefaranum miklafrá Kasmír, eða
öllu heldur: sjálfsvitundin brýst undan formi sínu án þess að annað sé byggt.
í bók sinni Loksins, loksins segir Halldór Guðmundsson að með Bréfi til
Láru hafi líkaminn og líkamsstarfsemin fengið sess í íslensku ritmáli. Það er
rétt að því leyti að hinn ósýnilegi líkami Þorgils gjallanda verður sýnilegur hjá
Þórbergi.14 Reyndin er þó sú að lýsingar Þórbergs studdust við ákveðna hefð
hér á landi auk þess sem þær ollu engum tímamótum eins og ætla má af crðum
Halldórs. Hneykslan lesenda var söm mörgum áratugum síðar þegar fyrstu
verk Guðbergs Bergssonar komu út. Báðir áttu við samskonar andstreymi að
etja. Þeir brjóta hinn hefðbundna lýsingaramma skáldsögunnar og sýna líkam-
ann sem líffræðilegt og siðvana viðfang. Hið efnislega er dregið fram á opin-
skáan hátt, vakti viðbjóð og þótti ógeðfellt, ljótt. Viðbrögðin eru til vitnis um
að tvíhyggjan mótar ennþá hugsunarhátt fólks að verulegu leyti. Kannski
skáldsögur seinustu ára séu jafn náttúrulausar og raun ber vitni um af þeim
sökum. Ræturnar liggja þó sjálfsagt dýpra. í grundvallarafstöðu manna til
sjálfra sín, andstyggð þeirra á eigin efnisleika, saur og vökvum, hinu dýrslega
og formlausa, því sem eyðir útlínum líkamans, flæðinu, ummynduninni. Við
skipuleggjum ennþá reynslu okkar í ljósi andstæðunnar milli sálar og líkama.
Það sem ógnar henni vekur ugg, viðbjóð, annarleika.
Hið líkamlega á sér sess í ritmáli 19du aldar þrátt fyrir allt en er þar í jaðri
hins leyfilega, tengt klámi og níði, óprenthæfum skáldskap. Venjulega tengist
það karnívalísku viðhorfi sem Halldór Guðmundsson telur í bók sinni að sé eitt
helsta nútímaeinkenni Bréfs til Láru. Höfundur felli saman háleitustu hugsjón-
ir og strákslegasta grín, snúi hefðbundnum valdahlutföllum á hvolf og geri hið
hátíðlegasta hlálegt — endurnýi á þann hátt íslenskan prósa. Ekki verður þýðing
þess dregin í efa. Frásagnartækni Þórbergs ruddi braut fyrir sérstaka listaðferð
í íslenskum bókmenntum. Hins vegar átti hún sér fyrirmynd í ákveðinni hefð
sem á 19du öld var vettvangur skarpari menningarrýni en skáldskapur „raun-
sæismanna“. Hefð sem m. a. kemur fram í verkum Benedikts Gröndal, Krist-
jáns Fjallaskálds og Sigurðar Guðmundssonar. Róttækustu prósaverkin komu
að vísu ekki út á bók fyrr en langt var liðið á aðra öld. Sýna samt að afstaðan var