Andvari - 01.01.1996, Qupperneq 9

ANDVARI
FRÁ RITSTJÓRA
7
seta um að synja lögum staðfestingar til að þjóðin gæti kveðið upp sinn
dóm um þau. Síðast gerðist það við samþykkt EES-samningsins fyrir fáum
árum eins og menn muna. Aldrei hefur til þess komið að forseti beitti
þessu valdi. En það er til, eins og neyðarhemill sem allir vilja í lengstu lög
komast hjá að beita.
Alltaf öðru hverju rísa upp menn og lýsa því yfir að embætti forseta íslands
sé óþarft pjatt, það megi leggja niður og fela öðrum formlegt hlutverk for-
setans, forsætisráðherra eða forseta Alþingis. Við hverjar forsetakosningar
heyrast slíkar raddir. En þær eru hjáróma og þorri landsmanna ljær þeim
ekki eyra, enda um fáviskutal að ræða eins og sést af því sem fyrr var rakið.
Þjóðin hefur enda sjálf fyrr og síðar látið í ljós að henni er annt um þetta
embætti og hún ráðstafar því á virkan lýðræðislegan hátt, hvað sem ein-
staka menn skrifa og skrafa. Að embættið er lifandi í vitund landsmanna,
en ekki dautt form, hefur sannast við hvert forsetakjör. Þar hefur ævinlega
verið tekin að nokkru ný stefna enda þótt hinn formlegi rammi embættisins
sé óbreyttur. Fyrsti forsetinn, Sveinn Björnsson, var kosinn af Alþingi en
aldrei í almennri atkvæðagreiðslu. Hann naut þó mikillar virðingar lands-
manna, enda lýðveldið nýstofnað og æðsti embættismaður þess og tákn-
mynd í hávegum með þjóðinni. Forsetaembættið hefur raunar ætíð notið
virðingar þótt margt hafi breyst í þjóðfélaginu, aldarháttur sé nú allur ann-
ar en var og sú kynslóð sem stofnaði lýðveldið horfin eða á förum. Svo
mun enn verða, hvað sem líður skrifum fáeinna blaðamanna sem leitast við
að vekja athygli á sjálfum sér með ósæmilegu gaspri um embættið.
Sveinn Björnsson leitaðist sem ríkisstjóri og síðar forseti við að veita
stjórnmálamönnum aðhald sem þeir undu illa. Hafði hann virkari stjórn-
málaafskipti, að minnsta kosti opinberlega, en seinni forsetar, enda stjórn-
arfar lýðveldisins í mótun. Því var það að þegar Sveinn féll frá, 1952, völdu
tveir stærstu flokkar þjóðarinnar, sem þá fóru saman með ríkisstjórn,
handa henni forsetaefni sem helst átti ekki að þurfa að kjósa um. Þessu
hafnaði þjóðin og kaus sér reyndan stjórnmálamann í embættið, Ásgeir Ás-
geirsson. Þegar hann lét af embætti 1968 hafnaði þjóðin hins vegar öðrum
reyndum stjórnmálamanni til að taka við og kaus ópólitískan menningar-
frömuð, Kristján Eldjárn. Áþekkri stefnu var haldið 1980, en þó enn brotið
í blað með kjöri Vigdísar Finnbogadóttur, fyrstu konunnar sem var þjóð-
kjörinn forseti í heiminum.
Nú árið 1996 var að nýju valinn maður með mikla reynslu af vettvangi
stjórnmálabaráttunnar til að gegna embætti forseta Islands. Vissulega kom
það á óvart þar sem sú skoðun hefur virst nokkuð ríkjandi síðustu ár að
forseti mætti helst ekki hafa blandað sér í pólitík og einatt svo að skilja að
flest annað en stjórnmálareynsla skyldi prýða forsetann. En nú var sem