Andvari - 01.01.1996, Blaðsíða 143

ANDVARI
OFBELDI TÍMANS
141
og blóði. Jarðarfarir eru tíðar. Klerkar mega mikið hafa fyrir sínu brauði og
skipta þar ekki minnstu máli hórdómsbrot hreppstjórans Kristjáns Magn-
ússonar í Skógarkoti. Segja má að samskipti Pingvallaklerka og Kristjáns
séu nokkurs konar öxull sögunnar, en seint gengur að koma lögum yfir
þennan aðkomumann sem þó virðist öðrum bændum færari í því að sjá sér
og sínum farborða. Kemur þar til bæði áhugaleysi æðstu yfirvalda og upp-
burðarleysi eða öllu heldur breyskleiki klerkanna sjálfra. Um afstöðu sögu-
höfundar til Kristjáns þarf hins vegar ekki að efast: honum er í senn lýst
sem hetju, hugvitsmanni og bjargvætti; og sögunni lýkur á þeirri „örlaga-
stund“, eins og sagan kallar það, þegar séra Björn gefur son sinn og dóttur
Kristjáns saman í heilagt hjónaband, í andstöðu við vilja konu sinnar og
kenningu hennar: „Fólk sem missir niður ætt sína nær sér aldrei upp“ (253).
Astin sigrar í þessu fjandsamlega landslagi innst við öræfadyr.
Öðrum þræði fjallar sagan um þann verknað að færa atburði til bókar;
ósjaldan komum við að Þingvallaklerki þar sem hann situr við skriftir að
færa inn í kirkjubók þvert gegn vilja sínum ellegar semja líkræðu: „Margt
má prestur skrifa í bók sem hann síður vildi. Og oft má það sem hann skrif-
ar vera honum sjálfum sem svipugöng“ (241). Holdsins langa sporaslóð,
eins og það heitir í sögunni, kemur til kasta kirkjunnar þjóna. Þeim ber að
sjá til þess að breysk náttúra mannsins og boðorð guðs fari saman, eins og
séra Páll orðar það á einum stað (sjá 53). En þessi saga fjallar þó ekki ein-
ungis um samskipti alþýðu, sem á fulltrúa sinn í Kristjáni Magnússyni, og
yfirvalds. Líta má á söguna sem einhvers konar óð til breyskleikans og
þeirrar mannlegu náttúru sem rétttrúnaðarmönnum var í mun að halda í
skefjum: „Hverjum manni er hollara að þola auðmýkingu og síðan upp-
reist, heldur en að knerra sig með ofurlæti og verða so af Drottni sleginn til
jarðar!“, hljómar úr predikunarstóli séra Einars Sæmundssonar (177). Þótt
persónulýsingar séra Páls Þorlákssonar og drykkfellds sonar hans Björns
einkennist af mikilli hlýju þá stafar af fáum persónum bókarinnar eins
miklum 19. aldar ljóma og stúlkunni Guðrúnu Sæmundsdóttur, systur
prestsins, sem gerir bróður sínum þá skömm að ala barn utan við lög og
rétt, og „lifir“ dauða sinn af. Það sama má raunar segja um ástir þeirra
Árna og Salvarar sem upphaf sitt eiga í ást sem ekki má bókfæra.
Þrátt fyrir að saga Björns hverfist að nokkru leyti um samspil yfirvalds
og alþýðu er enginn í henni alvondur og enginn algóður. Illskan eða of-
beldið er ekki í aðalhlutverki heldur söguveröld sem er full af hlýju sem ef
til vill er hvergi eins skýr og í skrifum um liðna tíma og náið samband
manns og náttúru (þessa hlýju er einnig að finna í sögu Böðvars Guð-
mundssonar en kannski er réttast að vísa til Fjallkirkju Gunnars Gunnars-
sonar til að lesendur átti sig á því við hvað er átt). Merkinguna (eða Iestrar-
nautnina) er ekki að finna í átökum alþýðu og valdsmanna, heldur í þeim