Andvari - 01.01.1996, Blaðsíða 101

andvari
NÚTÍMALEG SKÁLDSAGNAGERÐ
99
setningur ritgerða og frásagna og Vefarinn óvenju fjölbreytileg skáldsaga
með ljóðum, ritgerðum og stílæfingum.
Sumir hafa rætt um jpessi framúrstefnuverk sem aðdraganda fremur en
upphaf módernisma á Islandi, vegna þess að ekki hafi svipuð verk fylgt í
kjölfarið (Eysteinn Porvaldsson 1980, Ástráður Eysteinsson 1988). Hvað
sem því líður er mikilvægt að átta sig á að framúrstefnan var þýðingarmikill
straumur í íslenskum bókmenntum á þriðja áratug aldarinnar. Tilvitnunin
hér að ofan sýnir að Kristni E. fannst framúrstefnan vera eitt höfuðein-
kenni áratugarins, og þó að sægur hefðbundinna skáldverka hafi komið út
á þessum tíma getur vel verið að bókmenntasagan muni síðar telja þau
ómerkileg í samanburði við þá „undantekningu“ sem framúrstefnuverkin
voru. Það er ekki fjöldi heldur mikilvægi bókmenntaverka sem ræður því
hvernig bókmenntaskeið eru auðkennd og metin, þegar fram líða stundir.
Og framúrstefnan var sterk á þriðja áratugnum þótt hún væri veik á þeim
fjórða.1
Annað sem einkennir skáldskap á árunum milli stríða eru þær vangavelt-
ur sem þá koma fram um lífsskoðanir og lífsstefnu. Framúrstefnuskáldin
voru ekki eingöngu að gera tilraunir með prentlist, eins og Halldór Laxness
talar um í uppgjöri sínu um ljóðlist ársins 1930 (Laxness 1931), nýjungarnar
birtust ekki í forminu einu, heldur einnig í hugmyndafræðilegu nýjabrumi.
bórbergur boðaði sósíalisma í Bréfi til Láru, í Myndum Huldu eru það
stríðið og afleiðingar þess sem koma róti á huga skáldsins, Halldór Laxness
glímir við alla meginstrauma í hugmyndafræði samtímans í Vefaranum
mikla, sem hann lýsir sjálfur sem eins konar yfirliti yfir menningarstrauma
tímans (Laxness 1927) og Sigurður Nordal leitar haldgóðrar lífsstefnu í
Hel: spyr hvort sé betra, að sinna mörgu og fara víða í lífi sínu eða að sitja
kyrr og sérhæfa sig, hvort betra sé að finna sér einn farveg og kafa djúpt
eða marga og fara grunnt. Og hér kemur Gunnar Gunnarsson einnig við
sogu, því stríðssögur hans, Livets Strand (1915), Varg i veum (1916) og Sal-
ige er de enfoldige (1920) eru af heimspekilegum og hugmyndafræðilegum
toga, þó að form þeirra kunni að þykja hefðbundið. í þeim sögum er feng-
ist við spurningar sem tengjast meðal annars því hvers vegna hið illa gerist
þó að algóður alvaldur stjórni heiminum, og hvort hið illa sé hluti af mann-
inum.2
Hér er niðurstaðan í skemmstu máli sú að árin 1919-1929 hafi verið ár
framúrstefnu í íslenskum skáldskap og að tvennt einkenni hana: tilraunir
með form og glíma við lífsskoðanir. Formtilraunirnar koma meðal annars
fram í því hvernig menn blanda saman bókmenntaformum (ritgerð og saga
hjá Þórbergi og Halldóri, ljóð og saga hjá Huldu og Jóni Thoroddsen, og
hvort tveggja hjá Nordal); og glíman við lífsskoðanir tengist oft hlutskipti