Andvari - 01.01.1996, Blaðsíða 128

GUNNAR KARLSSON
„Að hugsa er að bera saman“
Um sagnfrœði Sigurðar Nordals og Fragmenta ultima
Bók Sigurðar Nordals, íslenzk menning I, var hugsuð sem upphaf að
þriggja bindi ritverki þegar hún kom út; það má lesa út úr lokaorðum At-
hugasemda í bókarlok, þar sem höfundur gefur fyrirheit um eftirmála alls
verksins í þriðja bindi.1 Síðan hefur það verið áform þeirra Sigurðar og
Kristins E. Andréssonar að íslensk menning yrði hluti af ritsafninu Arfi ís-
lendinga, sem Sigurður ætlaði að skipuleggja fyrir Mál og menningu.2
Hvorugt komst neitt áleiðis um daga Sigurðar, og gengu sagnir um það
meðal fræðimanna að hann hefði brennt framhaldinu að íslenskri menn-
ingu, jafnvel vegna þess að honum hefði gramist svo hvernig skoðanabræð-
ur hans í stjórnmálum tóku samvinnu hans við alræmdan kommúnista eins
og Kristin E. Andrésson. Þegar Jóhannes Nordal tók að gefa Ritverk Sig-
urðar út á vegum Almenna bókafélagsins birtist þar 153 blaðsíðna rit kall-
að „Fragmenta ultima. Drög að íslenzkri menningu II.“ Það kom út í
þriðja meginhluta Ritverkanna, þriggja binda safninu Fornar menntir,
miðbindi þess. Útgáfuár er skráð 1993 á titilblaði, en í íslenskum bókatíð-
indum er safnsins ekki getið fyrr en árið 1994,3 og þessi grein er sprottin
upp úr kynningu þess seint á því ári.4
Jóhannes skrifar formála að Fragmenta ultima og skýrir þar nánar en áð-
ur var kunnugt frá áformum Sigurðar um framhald íslenskrar menningar
og örlögum verksins. Upphaflega var ætlunin, segir Jóhannes, að íslensk
menning yrði tvö bindi, hið fyrra um þjóðveldistímann og fornsögur íslend-
inga. Þegar til kom rúmaðist sagnaritunin ekki í bindinu, svo að ákveðið
var að verkið yrði þrjú bindi og þáttur um fornsögurnar verulegur hluti af
miðbindinu. Síðan tók Sigurður til við að rita þann þátt, og hann varð svo
fyrirferðarmikill að árið 1948 var Sigurður ákveðinn í að ætla honum allt
annað bindið. „Mun þetta bindi hafa verið að miklu leyti fullskrifað eða í
drögum, þegar hann var skipaður sendiherra í Kaupmannahöfn haustið
1951.“ En syrpan sem Sigurður kallaði Fragmenta ultima er ekki rituð fyrr
en eftir að hann kom heim, árið 1957; flestir kaflarnir eru dagsettir frá sept-