Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Side 6

Tímarit Máls og menningar
Stærsta epíska verk hans, Páls saga blaðamanns, sem sögð er í bókunum
Gangvirkið (1955), Seiður og hélog (1977) og Drekar og smáfuglar (1983),
fjallar um örlagaríkustu ár íslenskrar þjóðarsögu það sem af er öldinni, frá
upphafi seinni heimsstyrjaldar og fram að endurkomu Bandaríkjahers
röskum tíu árum síðar. Verkið er skrifað í anda raunsæishefðar 19. aldar og
sagnameistara hennar. Þetta er saga um ungan mann úr sveit, velviljaðan og
auðtrúa, sem kemur til borgarinnar og verður að horfast í augu við grimm-
an veruleik nýs tíma, í senn einstaklingur og táknmynd sinnar þjóðar. I
kringum hann er fjöldinn allur af vel gerðum aukapersónum og baksviðið
er dregið skýrum dráttum. Líkt og mörg önnur verk í anda þessarar hefðar
er verkið borið uppi af sterkri réttlætiskennd og samfélagsgagnrýni þess og
andúð á ýmsum þáttum í menningu nútímans fer hvergi dult. Það var Olafi
Jóhanni sérstakt ánægjuefni síðustu árin að sjá Páls sögu gefna út á þýsku í
vandaðri þýðingu Bruno Kress.
Örar þjóðfélagsbreytingar aldarinnar færðu íslenskum sagnamönnum
ærin verkefni; þeir urðu að gera viðfangsefnum tveggja alda úr evrópskum
bókmenntum skil á hálfri öld. Leið Ólafs til þess var leið realismans með
ívafi táknsæis. Honum þótti lítið púður í sumum frægustu nýstefnumönn-
um aldarinnar og hann var tortrygginn í garð módernisma í bókmenntum.
Tortryggnin tók til fleiri þátta nútímasamfélags og í skáldsögunni Hreiðr-
inu ber hún sums staðar frásögnina ofurliði, vafasamar manngerðir þeirrar
bókar fá ekki eins mikið frelsi, verða ekki eins minnisstæðar og til dæmis
Steindór og Valþór í þríleiknum. Ólafur Jóhann var auðvitað ekki óskeik-
ull í sagnalist sinni; honum tókst ekki alltaf að gefa söguheimi sínum nógu
almenna skírskotun, og stundum gátu lýsingar orðið full langorðar, skort
átök í stílnum. En væri skyggnst eftir hinum fínlegri blæbrigðum, hlustað á
þögnina, þyt skógarins og nið fljótsins einsog segir í einu hans kvæða, átti
hann sér fáa jafningja.
Vonbrigði Ólafs Jóhanns og margra fleiri með þróun íslensks samfélags
áttu sér sögulegar og pólitískar rætur. Jafngamall ungu og ófullburða full-
veldi mátti hann horfa upp á hernámið og síðan áframhaldandi hersetu er-
lends stórveldis, sem sveið honum sjálfsagt sárast af því sem hann varð
vitni að í þjóðarsögunni. Belgingur menningarsnauðs kapítalisma hélst í
hendur við vanmátt og kreppu þeirrar sósíalísku hreyfingar sem Olafur Jó-
hann batt æskuvonir sínar við. Samfara því sem hugmyndafræðin missti
ljóma sinn og bjartsýni æskuáranna varð að þoka - um leið og hnötturinn
sýndist rúma óendanlegar hörmungar — hljómaði tónn trega og saknaðar
sterkar í verkum Olafs Jóhanns. Maðurinn hefur ekkert annað til að rata
rétta leið í myrkum heimi en sinni innri áttavita, einsog segir í Schubert-
stefi því sem heyra má nokkrum sinnum í Bréfi séra Böðvars og tilfært er
260