Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Blaðsíða 82

Tímarit Máls og menningar
ekki á snillinginn eins og margir rómantískir samtímamenn hennar. Sjálfs-
hæðni finnst henni hollari og eðlilegri en sjálfsupphafning. En hún trúir
heldur ekki á feðraveldið. Hvað eftir annað sýnir hún hvað það er fáránlegt
að ungt fólk hlýði eldra fólki sem ekkert hefur lært á langri ævi. Allar
söguhetjur hennar eru eða verða fyrir eigin tilverknað þroskaðri en foreldr-
ar þeirra eða forráðamenn - með því að íhuga sinn gang og taka ábyrgð á
eigin lífi. En einstaklingar hennar þroskast ekki á að ráfa uppi um fjöll og
firnindi, þeirra staður er í samfélagi við aðra. Takmark Jane Austen er að
sýna hvað fólk virkar miklu betur í samfélagi ef það nær góðum per-
sónuþroska.
Leiti lesandi að yfirborðseinkennum rómantísku stefnunnar finnur hann
þau fá í bókum Jane Austen - villt ytra og innra landslag í ofviðri og
myrkri, dýrkun snillingsins og tilfinninganna. En vald og réttur einstakl-
ingsins yfir eigin lífi og tilfinningum var ennþá sterkara einkenni hjá þeim
höfundum stefnunnar sem skiptu máli, einstaklingurinn sem höfuð eigin
siðferðisdómstóls, eins og D. W. Harding segir í grein um enskar bók-
menntir þessa tíma. Það er einmitt eitt megineinkenni á Jane Austen sem
rithöfundi og alveg í takt við uppreisn samtímamanna hennar rómantískra
gegn fyrirfram gefnum og sjálfvirkum reglum þjóðfélagsins.
Hún trúði ekki á óhamdar tilfinningar, en bæling þeirra er henni heldur
ekki að skapi. Söguhetjur Hroka og hleypidóma eru umkringdar fólki með
bæklað tilfinningalíf - vegna þröngsýni eins og frú Bennet, vegna örlaga-
ríkra mistaka við makaval eins og maður hennar, vegna hroka eins og lafði
Catherine. Af þessu þurfa söguhetjur að draga ályktanir og finna leið sem
hentar þeim.
Jane Austen var ljóst að hún stóð á mótum tveggja tíma. Iðnbyltingin er
að breyta öllum samfélagsháttum en þó hefur enn ekkert breyst í lífi og
réttindum kvenna. Margaret Kirkham leiðir að því sannfærandi rök í bók-
inni Jane Austen. Feminism and Fiction að Jane Austen hafi nauðaþekkt rit
kvenfrelsissinnanna bresku á 18. öld, til dæmis bækur Mary Wollstone-
craft, þess vegna hafi hún þóst sjá að staða kvenna færi að breytast og viljað
ýta undir þróunina. Lausn hennar meðan hún bíður er að gera söguhetjur
sínar meðvitaðar um ábyrgðina á eigin lífi. Þær hugsa - „hlýða“ ekki né
„elska" - þess vegna eru þær til. Þær lúta ekki lögmálum samfélagsins held-
ur sveigja þau eftir megni að eigin þörfum. Breyta að vísu engu en búa sér
raunverulegan samastað í tilverunni. Þess vegna eru bækur hennar jafn
„vitsmunalega fullnægjandi“ eins og Alastair Fowler segir um þær í
splunkunýrri bókmenntasögu sinni, jafn vekjandi á okkar tímum og fyrir
tæpum tvö hundruð árum.
336