Tímarit Máls og menningar - 01.09.1995, Qupperneq 39

Hallfreður Örn Eiríksson
Ævintýri og reynsluríki
1
f þjóðfræðasafni Stofnunar Árna Magnússonar eru geymdar fjölmargar
hljóðritanir ævintýra. Þar sést að konur hafa yfirleitt haldið þessum sniðföstu
íslensku þjóðsögum lengur á lofti. Við þessu mátti búast vegna þess hve
konur hafa verið iðnar við að segja börnum ævintýri, og kemur reyndar heim
og saman við niðurstöður Einars Ól. Sveinssonar í riti hans Um íslenskar
þjóðsögur. Á ævintýrahljóðritunum frá 1964 til 1974 má einnig fá nokkra
hugmynd um hvaða ævintýr geymdust enn í munnmælum í landinu. Það
heppnaðist að hljóðrita ævintýri eftir Herdísi Jónasdóttur meðan hún sagði
þau börnum á Húsafelli í Hálsasveit eftir háttatíma og af þeim hljóðritunum
er unnt að gera sér í hugarlund víxlverkanir texta og ákveðins umhverfis.
Herdísi þótti ekki aðeins gaman að segja ævintýri heldur hafði hún á
æskuárum sínum í Hrútafirði sett saman sögur fyrir krakka, hafði ýmislegt
fólk sem hún þekkti í sveitinni til fyrirmyndar og breytti nöfnunum, en
studdist ekki við atburði þar í sveit heldur skáldaði þá. Hún sagði einkum
flókin kynjaævintýri þar sem stjúpmæður komu mjög við sögu, samt ekki
allar vondar, því að Herdís kunni líka vel að segja af Hildi góðu stjúpu;
Grámann í Garðshorni lék henni líka á tungu ásamt öðrum kímilegum
ævintýrum, og hún gerði að auki góð skil hinum hugrökku og sinnugu
karlsdætrum í sögunni af Hlyni kóngssyni og Helgu sem send var að sækja
eld eftir að eldri systurnar Ása og Signý höfðu verr farið en heima setið og
giftist kóngssyni um það er lauk.
Hins vegar þótti Steinunni Þorsteinsdóttur, sem lengi var húsfreyja á
Rauðsgili, skemmtilegt að segja ævintýri af viðureignum kotakrakka við
tröllin í næsta nágrenni. Hún sagði reyndar ekki söguna af Búkollu heldur
hjálpuðu önnur dýr stráksa til að komast undan skessunni. Söguna af
Kolrössu krókríðandi hafði hún á hraðbergi auk Lata stráksins sem drap
skrímsli og Stráksins sem var svo lítill að hann náði ekki upp í nefið á sér. Þá
komu kímnisögurnar um Bláfleðil ogLeppasvuntu, Grámann í Garðshorni (í
ágripi) og Orðabelginn; lestina rak Af skrímslinu góða.
TMM 1995:3
37