Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2017, Side 146

145
Ritið 2/2017, bls. 145–166
svavar Hrafn svavarsson
Dauðinn, réttlætið og guð
hjá Forngrikkjum
1. Inngangur
Öll erum við kunnug hugmyndinni um næstu vist, handanheiminn. Hún
hefur fylgt mannskepnunni frá örófi alda og sett mark sitt á menninguna.
Henni hefur löngum fylgt önnur hugmynd sem tjáir grunsemdir, hvort
heldur óttablandar eða vongóðar, um eitthvert samhengi á milli þessa
heims og næsta. Þá leiði réttlát og guðrækileg hegðun í jarðlífinu til verð-
skuldaðrar hamingju af einhverju tagi í handanlífinu. Eins leiði ranglæti
og guðleysi til endurgjalds í formi refsingar fyrir handan. Hugmynd um
framhaldslíf af þessu tagi hefur áhrif á siðferði og lifnaðarhætti manna,
og þá siðfræði sem tekur mið af henni. Enn önnur hugmynd er iðulega
innifalin. Það er hugmyndin um að jarðvist okkar sé vegin og metin, að
líferni okkar og siðferði sé dæmt í samræmi við guðdómlegt réttlæti; guð-
dómurinn felli dóminn yfir okkur.
víkjum að Forngrikkjum. Okkur þykir engin furða þegar við lesum
lýsingar Platons á maklegum örlögum holdlausra sála eftir dauðann. Þær
samdi hann á fyrri hluta fjórðu aldar f.Kr. Þegar hér er komið sögu skiptir
sálin miklu og heill hennar bæði á jörðu svo sem í næstu vist. Það er hins
vegar nokkuð merkilegt að hjá Grikkjum fyrir daga Platons – á fimmtu
öldinni og fyrr – virðast fáir hafa tekið mark á skoðunum af þessu tagi.
vissulega er þær að finna, en þær eru örmjóir og illsýnilegir þræðir sem
liggja í gegnum hugmyndasögu Grikkja. Hin svokallaða upplýsing fimmtu
aldar – aðdragandinn að heimspeki Platons – hafði nánast engan áhuga
á þeim. Þær koma varla fyrir í eftirmælum, útfararræðum eða grafskrift-
um. Sagnfræðingar og sófistar virða þær að vettugi, sem og flestir heim-
spekingar. Það þarf að grafa í harmleikjaskáldunum til að finna vísanir
og Aristófanes hefur þær í flimtingum. Árið 399 hallast meira að segja
Sókrates að því – megi marka varnarræðuna eftir Platon – að ekkert bíði