Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2017, Blaðsíða 147

146
svavaR HRafn svavaRsson
handan móðunnar miklu, þótt hann viðurkenni að það væri ákjósanlegt ef
eitthvað betra tæki við, ef hann fyndi viðkunnanlegri viðmælendur eftir
dauðann. Þó eru tvö skáld sem viðra hugmyndina á fyrri hluta fimmtu
aldar, Æskýlos og Pindar. Það er hins vegar Platon sem gerir sér ríkulega
mat úr þeim, meðal annars í téðum frásögum. Það verða því skil með
heimspeki Platons, þó að platonsk heimspeki taki ekki völdin fyrr en all-
nokkrum öldum síðar. Aristóteles er til dæmis ekki ginnkeyptur fyrir hug-
myndum af þessum tagi. Þó eiga hugmyndirnar sem Platon gerir að sinni
eigin heimspeki merkilega og mikilvæga sögu, þótt ógreinileg sé, því áhrif
þeirra urðu ómæld í gegnum platonska heimspeki. Þetta mikilvægi þeirra
er þeim mun merkilegra sem þær voru lítilvægari áður. Það má rekja þræði
þeirra allt frá Hómer til fimmtu aldar, þessa þræði sem Platon vefur síðan
saman og gerir að einna mikilvægustu þáttunum í heimspeki sinni. Þetta
eru þræðirnir sem verða hér raktir, hugmyndir um réttlæti – guðdómlegt
réttlæti – eftir dauðann. Það sem eftir er af þessum fyrsta kafla mun ég
rekja söguna í grófum dráttum en segja hana af meiri smásmygli í næstu
köflum, en láta staðar numið þegar kemur að Platoni.
Grikkir töldu frá fyrstu tíð að guðrækni og réttlæti væru til þess fallin
að vinna guðdóminn á sitt band, en goðgá og ranglæti egndu guð gegn sér.
Guðirnir voru til staðar að flestra mati, þó að trúnaður á þá hafi ljóslega
farið mjög minnkandi í kreðsum menntamanna á fimmtu öld. En allt fram
að þeim tíma komu guðirnir fyrst og fremst að hinum lifandi, ekki hinum
framliðnu. Almennt var lítils vænst, góðs eða ills, í Hadesarheimi, hvorki
búist við réttlæti né maklegum málagjöldum eftir dauðann, heldur fyrir
dauðann; dauðinn sjálfur gat verið hin maklegu málagjöld. Reyndar virðist
meginskoðunin hafa verið sú að framhaldslífið væri hvorki fugl né fiskur.
Dauði manns markaði endalok hans og guðdómlegt réttlæti var fyrir lif-
endur en ekki dauða.1 Menn hófu sig aðeins yfir dauðann með orðstír
sínum sem haldið var á lofti í kveðskap og minningarverkum borgríkisins.
1 Sjá t.d. J.D. Mikalson, Ancient Greek Religion, Oxford: Blackwell, 2005, bls. 181–96;
Athenian Popular Religion, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1983,
bls. 74–82; K. Dover, Greek Popular Morality in the Time of Plato and Aristotle,
Oxford: Blackwell, 1974, bls. 261–68; A.W.H. Adkins, Moral Values and Political
Behaviour in Ancient Greece: From Homer to the End of the Fifth Century, Lundúnum:
Chatto and Windus, 1972, bls. 95–98; Merit and Responsibility, Oxford: Clarendon
Press, 1960, bls. 138–48. Þó hefur því nýlega verið haldið fram að hugmyndin hafi
verið almennari fyrir daga Platons en af er látið; sjá R.G. Edmonds, „Imagining the
Afterlife“, The Oxford Handbook of Ancient Greek Religion, E. Eidinow and J. Kindt
ritstj., Oxford: Oxford University Press, 2015, bls. 551–63.