Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2017, Side 151

150
svavaR HRafn svavaRsson
hefur svarið meinsæri“ (3.278–79).8 Hér má sjá vísi að hugmyndinni um
handanrefsingu sem endurgjald. Hetjur fá einnig verðlaun, en þó ekki fyrir
réttlæti sitt, heldur fyrir tengsl sín við guðdóminn. Þannig kemst Menelás
til Ódáinsvalla, en ekki vegna réttlætis síns, heldur vegna konu sinnar
Helenu (Ód. 4.563–69).9 Ódáinsvellir eru ekki andstæða Hadesarheims,
staður verðlauna fyrir réttlæti, öndverður stað refsingar fyrir illgjörðir.
Með öðrum orðum eru Ódáinsvellir og Hadesarheimur ekki himnaríki
og helvíti. Ef til er helvíti hjá Hómer er það Tartaros, þar sem títanarn-
ir dvelja.10 Guðdómlegu réttlæti – einkum varðandi fórnir, eiða, gestrisni
og bænir – var ætlað að ná fram að ganga í þessu lífi en ekki handanlífi.
Samt sem áður gefur óneitanlega að líta vísi að hugmyndinni um framhald
sjálfsins og möguleikanum á því að einstakar sálir séu vegnar og metnar af
réttlæti að lífinu loknu og einkum refsað fyrir gríðarleg afbrot, jafnvel þótt
meginviðhorfið sé hlutlaust.
Eitt meginviðfangsefni Hesíodosar í verki og dögum er réttlæti Seifs
á meðal manna. Eins og hjá Hómer, og jafnvel enn frekar, refsar guð-
inn ofdramb. En verðlaun og refsing á meðal manna tilheyra þessu lífi,
ekki því næsta. Ekki er minnst á handandóm yfir venjulegu fólki. Þó má
finna í lýsingum skáldsins á kynslóðum mannanna vísbendingar. Fyrsta
kynslóðin, gyllt kynslóð sælla vera, dó sársaukalausum dauða og varð að
göfugum öndum (daímones) sem gættu jarðarinnar (122–26). Annarri kyn-
slóðinni, guðlaus flón, var ekki refsað fyrir handan, heldur varð hún einnig
að öndum, hræðilegum öndum undirheima (127–42). Munurinn á hand-
anvist þessara tveggja kynslóða gefur til kynna að lífernið skipti máli fyrir
8 Þessi eiður er fast orðalag; sjá Burkert, Religion, bls. 198; M.S. Mirto, Death in the
Greek World: From Homer to the Classical Age, Norman: University of Oklahoma
Press, 2012, bls. 12–13.
9 Sjá A.T. Edwards, „Achilles in the Underworld: Iliad, Odyssey, and the Aethipois“,
Greek, Roman, and Byzantine Studies 26, 1985, bls. 215–27, hér bls. 218. Herakles
verður guð í Ód. 11.601–3, en í Il. 18.117–19 er hann einfaldlega dauður. Um mik-
ilvægi Heraklesarsagna fyrir hugmyndina um sælu í næsta lífi, sjá Burkert, Religion,
bls. 208–11.
10 Þar sem þessar hugmyndir um verðlaun og refsingu fyrir handan ganga í berhögg
við ráðandi viðhorf Hómerskviða hefur verið lagt til að tilvísanir til þeirra séu inn-
skot síðari tíma, einkum Ódysseifskviða 11.565–627, undir orfeifskum áhrifum. Þó
virðist óskynsamlegt að krefjast fyllsta samræmis í hugmyndum um handanlífið. Sjá
t.d. E.R. Dodds, The Greeks and the Irrational, Berkeley: University of California
Press, 1966, bls. 137; H. Lloyd Jones, The Justice of Zeus, Berkeley: University of
California Press, 1971, bls. 87; Dover, Morality, bls. 263, nmgr. 26; Sourvinou-
Inwood, Death, bls. 298–300; I. Morris, „Attitudes Toward Death in Archaic
Greece“, Classical Antiquity 8, 1989, bls. 296–320, hér bls. 310.