Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2017, Blaðsíða 158

157
DAUðINN, RÉTTLÆTIð OG GUð HJÁ FORNGRIKKJUM
trúarinnar. Áherslan er ljóslega á hamingju í næstu vist. vissulega getur illa
farið ef illa er breytt í þessu lífi, en áherslan er á hreinsun sálarinnar sem
gæti þá vænst samveru við guðdóminn. Almennt felst hreinsunin í óljósu
samblandi frómleika og helgisiða.
Pýþagórismi og launhelgar áttu ýmsar kenningar sameiginlegar, þótt
enginn hafi verið rétttrúnaðurinn, og alls ekki innan orfeifsku. Sumir og
kannski flestir hafa samþykkt hugmynd Pýþagórasar um sálnaflakk. Talið
var að einstakar sálir, ef ekki allar sálir, ættu sér guðdómlegan uppruna sem
mætti endurheimta með hreinsun í einu lífi eða mörgum. Það felst í þessu
viðhorfi að lífið sé refsing fyrir upphaflegt afbrot, og líkaminn sé í þessu
lífi fangelsi sálarinnar.32
Deilt er um tengslin á milli pýþagórisma og orfeifsku, enda heimildir
strjálar.33 Þó er ljóst að hvorir tveggja létu sig mestu varða örlög sálarinnar
í handanheimum og hamingju hennar sem byggðist á því að hafa hreins-
ast með fylgispekt við sérstakan lífsmáta. Fyrir helleníska tímann eru þessi
viðhorf iðulega hædd. Platon fer ófögrum orðum um innihaldslaust helgi-
hald, þótt hann notist jafnframt við kjarna hugmyndanna. Aristófanes er
líka hæðinn: „[Trýgajos:] Léðu mér þá þrjár drökmur fyrir gríslingi; ég
verð að vígjast áður en ég drepst“ (Friðurinn 374–75).34 Hver sem tengslin
eru á milli orfeifsku og Bakkosarlaunhelga, sem einnig tengjast launhelg-
unum í Elevsis, þá er ljóst að þessi trú boðaði líka hamingju í næstu vist.35
Þó að hugmyndin um ódauðleika sálarinnar feli ekki nauðsynlega í sér þá
hugmynd að réttlátt líferni tryggi handanhamingju, þá virðist hún innan
þessara hópa alltaf fela í sér hugmyndina um að frómar athafnir – þær sem
guðunum geðjast að – leiði til verðlauna eftir dauðann. Hjá öllum þessum
launhelgahópum, pýþagoringum, sem og Empedóklesi, skiptir sálin höf-
uðmáli, psykhē, sem gerir manninn á einhvern hátt guðdómlegan, jafnvel
guð. Þessa hugmynd má bera saman við klassísku hugmyndina um grund-
vallarmuninn á mönnum og guðum, dauðleikann. Eins og við munum sjá
í næsta kafla vill Pindar hafa hvort tveggja, og veltur það á skoðunum þess
sem hann yrkir fyrir.
Áður en við víkjum að framlagi Pindars og Æskýlosar á fimmtu öld-
inni er rétt að minnast á heimspekinginn Herakleitos, sem virðist hafa haft
32 Sjá Kahn, Pythagoras, bls. 21–22; Burkert, Religion, bls. 302.
33 Um samanburð á orfeifsku og pýþagórisma, sjá G. Betegh, „Pythagoreans, Orp-
hism and Greek Religion“, Pythagoreanism, Huffman ritstj., bls. 149–66.
34 Áþekkt viðhorf má finna hjá Sófoklesi, broti 753.
35 Sjá Burkert, Religion, bls. 294.