Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Blaðsíða 34

G u ð m u n d u r A n d r i Th o r s s o n
34 TMM 2014 · 2
Hvernig rithöfundur var hann? Hann hafði sinn auðþekkta tón, sem gat
verið alvörugefinn og geðríkur. Hann skrifaði af heitu skapi, það var þungi
í skrifum hans, sem er sjaldgæfur í seinni tíð hjá flestum höfundum, en er
kannski meðal þess sem gerir hann jafn ástsælan höfund og raun ber vitni.
Hann notaði stór og þrungin orð eins og ættjörð og ást. Hann var stundum
eins og staddur í gömlu ljóði með hamar að taka þar sýni eða gangandi um
gömul jarðlög með ljóðabók í hendinni. En þunginn var aldrei einráður. Það
er einhver ósegjanleg glettni í því hvernig hann lýsir sumum fuglum eða bara
litlum læk að skoppa eða bernskumynd. Hann var stundum eins og leitandi
gruflari. Hann var alltaf málsvari landsins. Til dæmis í Hálendinu, undir
lokin: „Enginn á land; enginn á vatn, vind eða sól. En land á fólk, þjóðina
sem í því býr og af því er orðið fósturjörð dregið. Ekkert getur breytt þessu,
jafnvel þótt fólk elski ekki landið sitt, sé nákvæmlega sama hvernig um það
er gengið og með það farið“ (bls. 408).
Hvernig rithöfundur? Þegar hann skrifar í fuglabókinni sinni um veiði-
bjölluna eða starann dregur hann fram allt það sem þessum fuglum getur
orðið til málsbóta og reynir að sýna fram á hversu snjallir þeir eru og
duglegir að bjarga sér. Hann heldur með þeim.
Hann er fræðari í bókum sínum, kennir, sýnir. Hann er líka mynd-
listarmaður, bækurnar hans eru bókverk í svipuðum skilningi og bókverk
ýmissa myndlistarmanna, einkum á áttunda og níunda áratug síðustu aldar,
og það er vert að gefa því gaum að engar tvær opnur í verkum Guðmundar
Páls eru eins – sérhver opna hefur sinn sérstaka svip, sinn sérstaka karakter,
og sýnir og leiðir í ljós eitthvað sérstakt. Stöðlun í bókagerð var honum
þannig með öllu framandi: stundum er mynd og texti og rastagreinar með
ljóðum eða öðru ítarefni; stundum bara mynd; stundum bara texti upp og
niður alla opnuna. Sérhver opna er sjálfstætt listaverk. Þessi eiginleiki bóka
Guðmundar Páls, þetta viðhorf hans til eigin bókagerðar, gerir líka enn
magnaðri og átakanlegri þann gjörning hans sem margir muna eftir, þegar
hann kom fram í sjónvarpinu og reif blaðsíðurnar úr bók sinni um Hálendið
í náttúru Íslands þar sem sagði frá stöðum sem stóð til, eða búið var að
eyðileggja.
Lykilorðið í því hvernig Guðmundur Páll nálgaðist bókagerðina er sam-
þætting eða kannski öllu heldur vistkerfi – eða kannski fer hér vel á að
nota orðalag sem Benedikt Gröndal, öðrum náttúrufræðingi og rithöfundi
var tamt: allt er eitt allsherjar sammensúrríum. Honum varð tíðrætt um að
hjálpa yrði fólki að verða læst á bók náttúrunnar. Honum var tamt að líkja
náttúrunni við bók sem við þyrftum ákveðnar forsendur til að skilja – verða
læs á – og hann líkti gjarnan náttúruperlum okkar við handritin sem við
geymum sem þjóðardýrgripi. „Náttúra er menningararfur“ sagði hann í
Hálendinu, „líkt og tungumál, skáldskapur eða önnur arfleifð. Hvað við
gerum við þann arf mun lýsa þroska okkar eða vanþroska, framsýni eða
skammsýni“ (bls 401).