Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Blaðsíða 98

R e y n i r A x e l s s o n
98 TMM 2014 · 2
menn jafna. En tökum fyrst og fremst eftir að á þeim tíma sem Wagner tók
að lesa kynþáttarit Gobineaus var hann búinn að yrkja kvæðin við allar
sínar óperur, gera lokauppkast að tónlistinni í þeirri síðustu, Parsifal, og um
það bil hálfnaður með að setja hana út fyrir hljómsveit. Þannig er ljóst að
kynþáttakenningar Gobineaus geta ekki hafa haft nokkur áhrif á Parsifal,
hvað þá fyrri óperur Wagners, hversu oft sem því hefur verið haldið fram.
Ég ætla að láta þessar fátæklegu athugasemdir nægja um það almenna efni
hvort Wagner hafi haft einhver áhrif á Hitler, en snúa mér heldur að hinni
spurningunni, hvort finna megi vísbendingar um gyðingahatur í óperum
Wagners.
Hér hófst það
Kenningin að svo sé er tiltölulega ný af nálinni. Hún verður til í sérkenni-
legri lítilli bók, Tilraun um Wagner, eftir Theodor W. Adorno frá árinu
1952.18 (Hlutar úr bókinni birtust í tímariti árið 1939, en upplag þess var að
mestu eyðilagt af nazistum.) Adorno segir sjálfur19 að í bókinni megi finna
„björgun Wagners“ – væntanlega björgun hans úr klóm nazista, án þess það
sé tekið fram – en í flestra augum held ég bókin hljóti að teljast látlaus árás
á Wagner á öllum vígstöðvum og með öllum meðulum, eða kannski ætti að
segja öllum meðulum skæruhernaðar, því að lítið er um samfellda hvað þá
sannfærandi röksemdafærslu; það er hlaupið úr einu í annað, og bókin er
öllu heldur samsafn af glefsum. Eins og margt annað eftir Adorno er hún
skrifuð í þeim þýzka heimspekistíl sem mætti kalla „véfréttarstíl“. Þar á ég
ekki fyrst og fremst við að oft sé verulega torséð hvað höfundurinn er að fara,
þótt það sé vissulega hluti af stílnum – hann reikar einatt næsta stefnulaust
um á mörkum hins óskiljanlega og heldur sig alls ekki alltaf réttum megin20,
– heldur ekki síður hitt að textinn er skrifaður eins og fyrir guðlegan inn-
blástur; höfundurinn fullyrðir hitt og þetta sem heilagan sannleik og telur
sig ekki þurfa að færa fyrir því nokkur rök. Það nægir að Theodor Wiesen-
grund Adorno sjálfur hafi haldið einhverju fram; þá er það rétt, og þarflaust
að mögla eða biðja um skýringar.
Adorno er þekktastur sem heimspekingur og félagsfræðingur, en hann
var líka menntaður í tónlist. Hann lærði tónsmíðar hjá Alban Berg, og nú á
dögum er hægt að hlusta á nokkur af tónverkum hans á Internetinu. Hann
er sagður hafa verið ágætur píanóleikari, en kann líka að hafa átt sína slæmu
daga í því fagi. („Afleitur píanóleikur [Schlechtes Klavierspiel] A[dorno]’s:
Schubert og Chopin“ stendur í dagbók Thomasar Mann fyrir 12. nóvember
1944.21)
Adorno skrifaði mikið um tónlist, og sagt hefur verið að þau skrif séu full
af snilldarlegu innsæi. Ég treysti mér ekki alveg til að dæma um það; kannski
er ekki alltaf gott að koma auga á innsæisstaðina inni í myrkviði stílsins
(þótt ekki séu alveg öll skrif Adornos um tónlist á jafntyrfnu máli og stórir