Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Blaðsíða 89

TMM 2014 · 2 89
Reynir Axelsson
Richard Wagner og gyðingar
Á síðasta herrans ári 2013 voru 200 ár liðin síðan tónskáldið Richard Wagner
fæddist. Öll helztu blöð og tímarit um víða veröld kepptust við að birta
greinar í tilefni afmælisins. Eitt af því fyrsta sem sagt er í flestum þeirra er
að Wagner sé umdeildur. Það er svo sem ekkert nýtt. Lengi hefur það þótt
brot á góðum mannasiðum að skrifa um Wagner án þess að taka þetta skýrt
fram. Hvers vegna ætli það sé? Nú eru 130 ár liðin síðan Wagner dó, og ætla
mætti að sá tími væri nægur til að skipa honum þann sess í tónlistarsögunni
sem ekki þyrfti um að deila.
Það er raunar ekki helzti vandinn. vissulega var tónlist Wagners umdeild
fyrst þegar hún heyrðist. Hann umbylti gömlum hefðum og samdi tónlist
sem mörgum fannst afar framandi og jafnvel afkáraleg, og því varð hann
auðvitað, rétt eins og aðrir frumkvöðlar í listum, fyrir árásum þeirra sem
kunnu ekki að meta nýjungar. Árásirnar á Wagner voru kannski sérlega
hatrammar; svo mjög að meðan hann var enn á lífi þótti vert að taka saman
orðabók um skammaryrðin sem hann varð fyrir.1 En Beethoven varð á
sínum tíma líka fyrir heiftarlegu aðkasti gagnrýnenda, sem okkur finnst
furðulegt að lesa nú til dags, og svo hefur verið um flesta brautryðjendur
nýjunga í tónlist.2 Nýjungar dagsins í dag verða hins vegar oftast gamlar
lummur á morgun, þegar eitthvað ennþá nýstárlegra og ennþá furðulegra
hefur tekið við. Engum dytti í hug nú að segja að Beethoven sé umdeildur.
Og á tuttugustu öld kom svo sannarlega fram urmull af ennþá skrítnari og
ennþá tormeltari tónlist en nokkuð sem Wagner lét frá sér fara. Fólk getur að
sjálfsögðu haft ólíkan smekk fyrir tónlist hans eins og öðru, sumir dá hana
og öðrum leiðist hún, en það er ekki það sem gerir hann umdeildan núna.
Það er líka orðið óumdeilt að Wagner er meðal helztu tónskálda sögunnar,
örugglega í hópi þeirra tíu merkustu (og kannski má þrengja hringinn
enn frekar); að síðustu óperur hans teljast allar meðal stórvirkja tónlistar-
sögunnar; að hann umbylti óperuforminu og hafði gífurleg áhrif á svo að
segja alla síðari tónsmiði. Umfangsmesta og kannski þekktasta verk Wagners
er Niflungahringurinn, fjórar óperur sem taka samanlagt um það bil
fimmtán eða sextán klukkustundir í flutningi (lengdin fer dálítið eftir hvaða
hljómsveitarstjóri heldur á tónsprotanum) og Wagner vann að í meira en 26
ár. Hann samdi bæði textann og tónlistina í öllum sínum verkum. Niflunga-