Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Blaðsíða 114

R e y n i r A x e l s s o n
114 TMM 2014 · 2
Gyðingurinn í þyrninum
Endloser Grimm!
Ewiger Gram!
Die Walküre, 2. þáttur
Mér finnst ég verði að nefna eitt dæmi enn, vegna þess að tveir gagn-
rýnendur, Charles Rosen og Thomas-Mann-sérfræðingurinn Hans Rudolf
vaget, sem eru venjulega ekki ginnkeyptir fyrir gervirökum, hafa með
semingi viðurkennt að eitthvað sé til í því, og vaget meira að segja skrifað
um það heila grein.47 Það er dæmið um gyðinginn í þyrnirunnanum. Þetta er
sú kenning að í prófsöng Walthers í fyrsta þætti Meistarasöngvaranna megi
lesa tilvísun í eitt af ævintýrum Grimm-bræðranna, nefnilega ævintýrið Der
Jude im Dorn (Gyðingurinn í þyrninun) og sú tilvísun ein á að nægja til að
setja gyðingastimpil á Beckmesser. Ég ætla ekki að endursegja ævintýrið allt,
en í því segir frá pilti sem eignast töfragripi, byssu sem hittir hvað sem hann
miðar á og fiðlu sem fær hvern þann til að dansa sem á hana hlýðir. Pilturinn
gengur fram á gyðing sem er að hlusta á syngjandi fugl á trjágrein. „Ef ég
bara ætti þennan fugl!“ hrópar gyðingurinn. Pilturinn tekur upp byssuna
og skýtur á fuglinn, sem fellur niður í þyrnigerði. Gyðingurinn skríður inn
í þyrnigerðið til að ná í fuglinn. Þá tekur pilturinn upp fiðluna og leikur
á hana og gyðingurinn neyðist til að dansa inni í þyrnigerðinu, þyrnarnir
rífa föt hans og hann sjálfan þangað til hann lofar piltinum að gefa honum
poka fullan af gulli. Gyðingurinn ber það svo seinna á piltinn að hann hafi
stolið gullpokanum. Pilturinn er dæmdur til hengingar, en fær fyrst að leika
á fiðluna; allir viðstaddir, þar á meðal dómarinn og gyðingurinn, neyðast til
að dansa þangað til gyðingurinn gefst upp og játar að hafa sagt rangt frá; og
hann er svo hengdur í staðinn fyrir piltinn. Þetta er flökkusaga sem er til í
ýmsum gerðum; í sumum hinna eldri er munkur í stað gyðings; í öðrum er
það kölski sjálfur.
Aftur virðist það hafa verið Adorno sem kveikti hugmyndina í kollinum á
fólki, án þess þó í þetta sinn að hafa haldið henni fram sjálfur. Í Versuch über
Wagner minnist hann á þetta ævintýri; hann talar um sadistískt skopskyn
Wagners, sem hann segir að fari svo illa með þorparana í óperum sínum að
það minni á söguna um gyðinginn í þyrnirunnanum; Adorno segir ekkert
um að Wagner sjálfur sé að vísa í þetta ævintýri, en heldur því hins vegar
fram (án þess, að því er virðist, að hafa neitt fyrir sér) að það hafi verið
honum kært. Enginn hefur mér vitanlega gengizt við að hafa fengið hug-
myndina. Bæði Karl A. Zaenker og Barry Emslie segja að upphafsmaðurinn
hafi verið Thomas Mann og vísa í bréf sem Mann skrifaði Emil Preetorius 6.
desember 1949.48 En það er rangt, því að þar stendur ekkert um gyðinginn
í þyrninum nema eftirfarandi setning: „Getið þér ennþá þolað leikhús-
hyggindi Hans Sachs, gæsina, Evu litlu geðþekku, „gyðinginn í þyrninum“,
Beckmesser?“49 Hér stendur ekkert um að Wagner hafi vísað í ævintýrið,