Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Blaðsíða 107

R i c h a r d Wa g n e r o g g y ð i n g a r
TMM 2014 · 2 107
á einum stað í Meistarasöngvurunum segir að Beckmesser depli augunum
vandræðalega, nefnilega þegar Eva Pogner snýr sér undan í stað þess að gefa
hneigingu hans fyrir henni gaum.35)
Sá sem hefur verið einna iðnastur við að halda fram „andgyðinglegum
einkennum“ persóna í Wagner-óperum er Marc A. Weiner, prófessor í
þýzkum fræðum, kvikmyndafræði og samanburðarbókmenntafræði við
Indiana-háskólann. Hann hefur skrifað heila bók um efnið,36 sem hlaut
verðlaun, Eugene M. Kayden National University Press Book Award, fyrir
„beztu bókina í hugvísindum“ árið 1995. Í bókinni tínir hann til ýmsa eigin-
leika sem hann segir að gyðingum hafi verið eignaðir fyrr á öldum og reynir
að sýna (eða kannski bara staðhæfa) að ýmsar persónur í óperum Wagners
hafi þessa eiginleika. Einn kafli fjallar um augu, annar um rödd, enn annar
um fætur. við skulum líta á kaflann um óþef og ilm. Kaflinn er að stofni til
grein sem Weiner birti í tímariti undir titlinum Nef Wagners og hugmynda-
fræði skynjunarinnar.37 Það mætti ætla að hér sé nú aldeilis feitan gölt að
flá, því að nef Wagners er örugglega rannsóknar virði. Rifjum upp að hann
þurfti að hafa allt angandi í kringum sig þegar hann var að semja tónlist;
baðker með amburolíum beint fyrir neðan vinnuherbergið svo að ilmurinn
gæti stigið upp. Ritgerð Weiners lítur á yfirborðinu út fyrir að vera fræðilega
vel unnin, 25 blaðsíður með rúmum tveimur blaðsíðum af eftirmálsgreinum
og tilvísunum.
Kenning Weiners í greininni og bókarkaflanum er sú að í óperum
Wagners getum við þekkt persónur sem eiga að vera gyðingar á því að
þær lykti illa, en germönskum persónum „tengist ljúfur ilmur“. við fáum
langan og að því er virðist lærðan kafla sem útlistar hvernig Wagner hljóti
að byggja á fornum miðaldakenningum, en líka nýjum, um sérstaka ólykt
af gyðingum, foetor judaicus upp á latínu. Weiner rekur dæmi um hvernig
aðalpersónur í verkum Wagners syngja um ljúfan ilm, Tannhäuser syngur
um „holde Düfte“, Lohengrin um „süße Düfte“, Isolde um „wonnige Düfte“.
„Germönsku“ persónurnar verða að láta sér nægja að anda að sér ilmi,
væntanlega af því að Weiner finnur engin dæmi þess að þær ilmi sjálfar, þótt
síðar í greininni tali hann um að germanskt samfélag í óperum Wagners ilmi
sætlega. Kannski áttar Weiner sig á að rómantísk orð um ljúfan ilm séu ekk-
ert einsdæmi í rómantískum kveðskap og að varla sé nýstárlegt að benda á
það, og auðvitað getur hann ekki leyft okkur halda að Wagner eigi það til að
fjalla sakleysislega um eitthvert efni. Þess vegna trúir hann okkur fyrir því
leyndarmáli að ljúfur ilmur hjá Wagner tengist sifjaspellum38. Ekki er skýrt
hvernig. Sifjaspell eru auðvitað partur af söguþræðinum í Niflungahringnum
(og kannski afar óbeint annarsstaðar), en kenningin um tengsl ilms við þau
gengur illa upp, til dæmis er erfitt að sjá hvernig það á að gerast í dæminu
úr Lohengrin, sem Weiner ræðir í bókinni einmitt rétt áður en hann setur
kenninguna fram. Þegar hann svo löngu seinna talar um sönginn sem Hans
Sachs syngur í öðrum þætti Meistarasöngvaranna um ilminn af yllinum,