Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Blaðsíða 93

R i c h a r d Wa g n e r o g g y ð i n g a r
TMM 2014 · 2 93
konar hugmyndafræðilegur undanfari nazismans og að Hitler hafi lært
gyðingahatur sitt af honum. Hitt er að gyðingaandúð Wagners sé ekki aðeins
að finna í veraldlegum skrifum hans, heldur sjái hennar einnig merki í
óperunum; sumir taka svo djúpt í árinni að segja að þær séu gegnsýrðar af
gyðingahatri og jafnvel að gyðingahatur hans sé drifkraftur þeirra og megin-
ástæðan fyrir að Wagner samdi þær. Einkum hafa Meistarasöngvararnir frá
Nürnberg orðið fyrir þessum ásökunum, en líka aðrar óperur Wagners; mest
Siegfried og Parsifal, og raunar flestar hinna líka, þótt í mismiklum mæli sé.
Það er seinna atriðið sem ég ætla einkum að huga að í þessari ritgerð. Leyfið
mér samt fyrst að víkja nokkrum orðum að fyrra atriðinu, hugsanlegum
áhrifum Wagners á Hitler.
Undir áhrifum?
Ég ætla mér ekki þá dul að reyna að gera því máli full skil. Það sem um það
hefur verið skrifað er svo mikið að vöxtum að það tæki óratíma að kynna sér
það allt og töluverðar fjárhæðir að afla sér allra heimilda sem til þarf, fyrir
nú utan að þær eru upp til hópa enginn skemmtilestur. Þar að auki er sumt af
þessum skrifum svo langt fyrir utan alla heilbrigða skynsemi að furðu vekur,
eins og til dæmis bókin eftir Joachim Köhler sem heitir Wagners Hitler:
Der Prophet und sein Vollstrecker (München, 1997), sem lítur við fyrstu
sýn afskaplega fræðilega út, með 14 blaðsíðna heimildaskrá og 60 blaðsíður
af aftanmálsgreinum7 sem eru tilvísanir í heimildirnar; en þær gefa ritinu
aðeins trúverðugleika ef þeim er ekki flett upp, eins og nafnlaus gagn-
rýnandi á netinu orðaði það; ef það er gert kemur í ljós að ekki er alltaf allt
með felldu.8 Í bókinni heldur höfundurinn því fram að Hitler hafi eiginlega
ekki haft neina sjálfstæða hugsun, heldur hafi hann verið viljalaust verkfæri í
höndum Wagner-fjölskyldunnar, sem notaði hann til að koma í framkvæmd
hugmyndum og áætlunum Richards Wagner um útrýmingu gyðinga. Svip-
aðar hugmyndir eru uppi í bók eftir Christopher Nicholson: Richard and
Adolf: Did Richard Wagner Incite Adolf Hitler to Commit the Holocaust?
(Jerúsalem, 2007). Látum slíkar fráleitar fantasíur liggja milli hluta.
[Í langri grein um Wagner sem birtist í fréttatímaritinu Der Spiegel9 í til-
efni afmælisársins er Joachim Köhler tekinn tali og hefur nú heldur betur
dregið í land. Um það hvort Wagner beri sök á helförinni segir hann: „varla
meira en gyðingahatararnir [die Antisemiten] Hegel, Marx, Schopenhauer.“
Og síðar: „Ég sé ekki lengur bein áhrif á Hitler frá Wagner. Hitler varð ekki
Hitler af því að hann hlustaði á ,Rienzi‘.“ – við komum að Rienzi-sögunni
von bráðar.]
Um áhrif Wagners á Hitler mátti áður fyrr telja tvær heimildir helztar.
Hin fyrri er bókin Samræður við Hitler [Gespräche mit Hitler] eftir Hermann
Rauschning.10 En það er langt síðan efasemdir kviknuðu um þá bók, og
flestir fræðimenn nú til dags líta svo á að hún hafi verið soðin saman í flýti