Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Blaðsíða 30

E i n a r Fa l u r I n g ó l f s s o n
30 TMM 2014 · 2
myndun hér á landi um 1980. Þá kom Páll Stefánsson heim frá námi og
réðst að Iceland Review og fór að dæla á markaðinn, í tímaritum og bókum
gerðum af miklum metnaði, myndum af landinu sem voru nýstárlegar;
formið var mikilvægara en örnefnin; myndirnar urðu að vera góðar sem
myndir, í samkeppni við það besta sem sást erlendis, það skipti minna máli
hvort myndað væri í Svínafelli eða á Auðkúluheiði, eins og verið hafði áður.
Abstraktið, og krafan um hið hreina form og tæknilegan skýrleika, var
komið inn í myndina. Þessi nálgun hafði mikil áhrif og Sigurgeir Sigurjóns-
son fylgdi í kjölfarið með svipað, ákveðinn formalisma en þó alltaf áherslu
á fegurðina sem Halldór Laxness talaði um, þá sjálfstæðu höfuðskepnu. Og
fleiri voru að vinna merk verk á þessu sviði, svo sem Guðmundur Ingólfsson
sem nálgaðist landið á agaðan og stílhreinan hátt.
Hinar stóru bækur Guðmundar Páls byrja að koma út á seinni hluta
níunda áratugarins; Fuglar í náttúru Íslands árið 1987; Perlur 1990; Ströndin
1995; Hálendið 2000; Vatnið 2013; og þegar þær eru skoðaðar finnst mér
sem hann gangi í nálgun sinni, þegar hann er hvað bestur, að vissu leyti
inn í anda nálgunar Páls, í hin hreinu og tæru form, er oft að mynda „hluta
fyrir heild“; fer nálægt landi og viðfangsefnum til að gefa tilfinningu fyrir
hrynjandi forma, áferð; til að vekja tilfinningu fyrir því sem horft er á. Í
raun blandar hann myndum eða myndgerðum í bókunum. Þær stílhreinu,
sem skiptir ekki svo miklu máli hvar eru teknar, en sýna á táknrænan hátt
hvert umfjöllunarefnið er hverju sinni, eru iðulega stórar, en þær minni eru
notaðar til að hnykkja á allskyns dæmum, hvort sem það eru einhver undur
eða eitthvað sem miður hefur farið í umgengni mannsins í náttúrunni. Því
þegar við veltum fyrir okkur ljósmyndum Guðmundar Páls og hvernig hann
beitti þeim, þá blasir við að þær eru hugsaðar sem einn meginefniviðurinn
í þessi samsettu bókverk; hann var ekki að taka þær til að sýna stakar eða
upphafnar, rúnar samhengi á einhverjum gallerívegg, til að standa aleinar
í heiminum; þær hafa tilgang, þær þjóna efninu. Þær þurfa að vera góðar
til að fanga athyglina, en þær þurfa líka alltaf að vinna með heildinni og
ganga í takt með öllum hinum. Þess vegna er líka svo athyglisvert, að sem
höfundur hikaði hann aldrei við að fá ljósmyndir annarra til að birta í stað
sinna, hann hélt ekki verndarhendi yfir sínum afkvæmum ef hann taldi að
önnur þjónuðu betur markmiðum hans. Hann virðist hafa átt auðvelt með
að bæla egóið sem höfundur. Það sýnir líklega að heildarmyndin skipti hann
mestu máli.
Ef einungis er horft á svokölluð stórvirki höfundarins, þessar fimm með
titla sem enda á „… í náttúru Íslands“, þá er sú fyrsta, Fuglabókin, nokkuð
frábrugðin hinum hvað ljósmyndirnar varðar. Til að mynda er meira notast
við aðdráttarlinsur en í þeim sem síðar komu, og þá til að fanga þessar styggu
og oft litlu skepnur. Margar myndanna eru afar góðar og stílhreinar en mér
finnst vera meira af Guðmundi Páli, hugsun hans, skapgerð og auga, í hinum
bókunum; eins og Perlunum, Ströndinni, Hálendinu og Vatninu.