Læknaneminn - 01.04.1994, Síða 129

pólýethýlen glýkól eða plöntulektíns sameinast
lípósómin frumuhimnum og losa þannig genabúta
inn í umfrymi. Hægt er að hengja prótein utan á
lípósóm og auka þannig á sérhæfingu þeirra til
flutninga á genum. Megingallinn við lípósómin er sá
að eftir að búið er að framleiða þau innihalda aðeins 10
til 40% þeirra DNA (16). Lípósóm hafa verið notuð
við að innleiða mótefnavæki (antigen) í
krabbameinsfrumur og lungnavef.
Aðrar aðferðir, sem hcegterað nota við
genaflutninga en hafa takmarkast við
rannsóknir á frumuin og dýrum.
Smásjárinnspýting (Microin jection)
Smásjárinnspýting á litlum genabútum eða litningum
beint í markfrumur er mjög seinvirk og mannfrek
aðferð. Aðeins er hægt að meðhöndla fáar frumur í
einu. Þrátt fyrir það binda menn vonir við að hægt
verði að nota þessa aðferðir á stofnfrumur (stem cells)
þar sem ekki þyrfti að innleiða gen í jafn margar
frumur. Vandamálið felst hins vegar í því að illa hefur
gengið að einangra stofnfrumur. Hönnuð hefur verið
vél í Þýskalandi sem getur sett genabút í allt að 1500
frumur á klst (3). Smásjárinnspýting hefur verið
notuð á vöðvafrumur í músum með ágætum árangri
(17). Þessi aðferð hefur verið notuð á fósturvísa
tilraunadýra til framleiðslu á dýrum með ákveðna
erfðafræðilega eiginleika (transgenic mice), en
smásjárinnspýting er talin henta einna best við
meðhöndlun fósturvísa. Ekki er líklegt að þessi aðferð
verði nokkum tíma notuð á fósturvísa manna af
siðferðislegum ástæðum.
Söltun. Hægt er að innleiða (transfect) genabút í
frumur sem em í frumuræktun ef söltum og DNA
bútum er bætt út í lausnina. Mest er notast við calcium
phosphate (18), einnig er hægt að nota ál, magnesíum,
króm og zínk. Stundum þarf að gera frumurnar
gegndræpar með osmótískum efnum og eru þá
lýsósómal heftandi efni einnig notuð. Arangur með
þessari aðferð er lélegur, í besta falli aðeins fær um 1
af hverjum þúsund frumum genið í sig (3).
Lípófektion. Jákvætt hlaðnar fítusýmr stuðla að
innlimun á DNA í frumuræktun. Ein þessara sýra,
DOTMA (N-[l-(2,3-dioleyloxy) propyl]-N,N,N,-
trímethýlammóníum klóríð) bindst DNA og
frumuhimnum, sem bæði eru neikvætt hlaðin. Með
því einu að blanda DOTMA og DNA saman við
serumlausa frumulausn taka um 50% til 100%
frumanna upp DNA bútana. Er það svipaður árangur
og fæst með retroveirum (3).
Rafflutningur (electroporation). Blanda má
saman DNA og frumum í lausn og setja á púlserandi
spennu. Undirþeimkringumstæðumtekur 1 frumaaf
hverjum 1000-100000 upp DNA sem geturverið allt
að 150 kílóbasar að stærð. Þessi aðferð erhentug þegar
innleiða á DNA í margar tegundir fruma. Talið er að
sumar frumur skaðist við þessa meðhöndlun (19).
MARKVEFUR
Við genalækningar er nauðsynlegt að markvefur
(target tissue) hafí annað hvort frumur með langan
líftíma eða frumur sem geti endumýjað sig. Við
genalækningar á sumum sjúkdómum (t.d.
thalassaemia) er nauðsynlegt að meðhöndla sjúlcu
frumurnar til að ná einhverjum árangri. Líka eru til
þeir sjúkdómar (t.d. hemophilia (20)) þar sem hægt
er að notast við aðrar og hentugri frumur. Mióast þá
frumuval hugsanlega við að frumurnar geti losað
próteinafurð út í blóðið, ásamt því að auðvelt sé að
flytja genið inn í frumurnar. Enn sem komið er
takmarkast genalækningar við það að hægt sé að taka
markvef úr einstaklingnum, meðhöndla hann og því
næst að skila honum aftur án þess að frumurnar
skaðist. Lengi vel beindust augu manna fyrst og
fremst að frumum í blóði og merg (21). Töluverð
reynsla er af blóðmergsskiptum og margir
erfðasjúkdómar innan blóðmeinafræðinnar eru vel
þekktir. Þegar hafa verið gerðar tilraunir með
eitilfrumur í mönnum. Vandamálið hefur hins vegar
falist í því hversu erfítt er að einangra stofnfrumur.
Tekist hefur að flytja gen í stofnfrumur í sumum
dýratilraunum, en tjáning genanna hefur stundum
dalað eftir því sem frumurnar hafa skipt sér og
þroskast.
Lifrin er annar vefur sem menn hafa rennt hýru
auga til. Þar eru mörg prótein framleidd sem tengjast
erfðasjúkdómum. Tilraunir hafa annars vegar gengið
út áþað að fjarlægja hluta af lifrinni, sundra vefnum
í einstaka frumur og "sýkja" þær með retroveirum og
að lokum sá þeim í lifrina um porta æðina (22). Við
bestu aðstæður verða ígræddu frumumar aldrei meira
LÆKNANEMINN 1 1994 47. árg.
119