Læknaneminn - 01.04.1994, Blaðsíða 154

fyrirumfangi skilvitlegrarröskunarhjáhópi sjúklinga
með afmarkaða skemmd í vinstra heilahveli (17).
Taltruflun - málskilningur (aphasia). Einkenni
geðlægðar eru algengari hjá sjúklingum með truflun á
tali en hjá sjúklingum með truflun ámálskilningi eða
algert málstol ("global aphasia"). Taltruflunin stafar
oftast af skemmdum á vinstra ffamheilaberki, en
málstolið af skaða í parietooccipital svæði heilans.
Skýringin kann að vera að geðlægð og taltruflun eru
oft bein afleiðing skemmda á vinstra framheilaberki.
Það flækirþó málið að sjúklingar með verulega truflun
á málskilningi eru almennt ekki teknir með í
rannsóknum á PSD í dag þar sem ekki er hægt að meta
geðhorf þeirra á fullnægjandi hátt.
Taltruflun virðist ekki vera marktækur
áhættuþáttur fyrir PSD skv. ýmsum nýlegum
rannsóknum (18, 14).
Félagsleg virkni. Fremur lítil fylgni virðist vera
milli skors á þunglyndisprófum og útkomu prófa
sem mæla félagslega virkni (19). Hins vegar reyndist
sterk fylgni milli þunglyndiseinkenna, líkamlegrar
fötlunar og truflunar á skilvitund í spitalalegu annars
vegar og félagslegrar óvirkni við 6 mánaða eftirfylgd
hins vegar (20, 21). Svo virðist sem lítil félagsleg
virkni sé ekki sjálfstæður áhættuþáttur fyrir PSD, en
eftir að geðlægðareinkenni gera vart við sig stuðli þau
að félagslegri óvirkni líkt og líkamleg fötlun og
skilvitlegar truflanir.
Líffrœðilegar vísbendingar um PSD
Sumar rannsóknir hafa fundið merki ofseytrunar
kortisóls á fyrstu vikunum eftir heilablóðfall skv.
DST ("Dexamethasone Suppression Test") og 24
klst þvagsöfnun á kortisóli, en aðrar ekki. Sértæki,
næmi og forspárgildi virðist ófullnægjandi fyrir
geðlægð á fyrstu mánuðunum eftir áfallið. Nýlegar
rannsóknir benda þó til þess að ofseytrun kortisóls sé
áhættuþáttur fyrir djúpa geðlægð 3 árum eftir stroke
(næmi DST vanbælingar 70% og sértæki 97%) og
því ástæða til að vera betur á verði en ella m.t.t. PSD
hjá þeim hópi (22).
Meingeró PSD
Margar hugmyndir og tilgátur hafa komið fram
um meingerð PSD. M.a. hafa menn velt því fyrir sér
hvoit skemmdir á noradrenergum (NA) og
serótónínergum (5-HT) brautum frá kjörnum í
heilastofni valdi ekki ójafnvægi milli boðefnakerfa
semaukilíkuráPSD. Þessarbrautirliggjaframanvið
og í gegnum undirstúku og basal ganglia til
framheilabarkar. Þaðan liggja þær í boga yfir corpus
callosum og corona radiata í baklægri stefnu gegnum
djúplög heilabarkar, greinast síðan frekar og senda á
leið sinni greinartil ystu lagabarkarins (23,24). Ljóst
er að skemmdir sem verða á þessum brautum í
framheilaberki eða basal ganglia hafa víðtækari áhrif
en jafnstórar skemmdir í mið- eða afturhluta heilans.
Sú hugmynd hefur verið sett fram að við skaða á
taugabrautum s.s. á brautum NA og 5-HT dragi
verulega úr boðefnamyndun og losun vegna aukinnar
enduruppbyggingar próteina taugafrumnanna (25).
Tilraunir á nagdýrum og mönnum hafa gefið
vísbendingar um að hlutfallslega meiri skortur verði á
NA og 5-HT við skemmd á hægra en vinstra heilahveli.
Margar rannsóknir hafa á hinn bóginn sýnt fram á
fylgni milli PSD og skaða á vinstri framheilaberki
(26, 3).
Robinson og félagar hafa sett fram þá tilgátu að
hinn mikli skortur sem kann að verða á NA og 5-HT
eftir skaða í hægri hluta heilans leiði eftil vill fremur
til jöfnunaráhrifa í formi Ijölgunar viðtaka þessara
boðefna, en vægari skortur í kj ölfar vinstri heilaáverka
sem valdi þess í stað oftar geðlægð (3). Lækningamáttur
þunglyndislyfja og raflækninga er einna helst talin
skýrast af ljölgun NA- og 5-HT viðtaka.
Meðferð þunglyndis hjá PSD sjúklingum
Truflun á geðslagi ("mood") getur verið sértæk
afleiðing heilablóðfalls. Mikilvægt er að greina slíkt
ástand og beita viðeigandi meðferð í tíma til að
endurhæfing beri tilætlaðan árangur. Eftir alvarleg
líkamleg veikindi, svo sem heilablóðfall, verður viss
aðlögunarröskun hjá sjúklingi, og getur það ástand
líkst eðlilegum sorgarviðbrögðum sem þarfnast ekki
sértækrar meðferðar. Djúp geðlægð ("major
depression"), sem kemur síðar fram og er oft samfara
líffræðilegum einkennum ("biologiskum" einkennum)
svarar best lylj ameðferð eða raflækningum (27).
Djúp geðlægð getur skert félagslega og starfræna
hæfni sjúklingsins. Því ber að beita strax sértækri
meðferð ásamt virkri endurhæfingu með hvatningu,
stuðningi og fræða bæði sjúklinginn og fjölskyldu
hans. Slík ráðgj öfmiðast að því að yfírvinna þann ótta
sem getur komið fram hjá sjúklingi og fjölskyldu
140
LÆK.NANEMINN 1 1994 47. árg.