Læknaneminn - 01.04.1994, Side 145

og fullorðnir leiðast frekar út í viljandi inntöku, nota
oft fleiri efni en eitt, gjarnan bæði lyfog áfengi. Þetta
kom glöggt fram í rannsókn á mælingum í blóði 104
sjúklinga á bráðamóttöku Borgarspítala (4).
Rannsóknin náði tii sjúklinga eldri en 12 ára á 6
mánaðatímabili 1983-84. Reyndust56hafaetanólí
blóði en bensódíasepín fundust hjá 48 sjúklingum.
Fæm höfðu tekið geðdeyfðarlyfeða 17 enparasetamól
mældist hjá 6.
Til að fá upplýsingar um, hvaða lyf eða efni var
tekið og hve stór skammturinn kann að hafa verið,
getur þurft að fínna lyfjaílát og áætla, hve mikið
vantar í þau. Samsett lyf ber að athuga sérstaklega
því að algengt er að eitt eða fleiri lyf úr þeim valdi
eitrunum. Dæmi um þetta eru samsetningar
parasetamóls og annarra verkjalyíja, s.s. kódeins.
Mikilvægt er að komast að því, hversu langt er liðið frá
inntöku og hvort sjúklingurinn hefur haft einver
einkenni um eiturverkun. Slík einkenni koma fram
innan 6 klukkustunda frá inntöku fyrir nær öll lyf,
sem valda alvarlegum eitrunum. Mikilvægar
undantekningar eru parasetamól og
salisýlsýrusambönd. Þetta er stundum kallað „sex
tíma reglan“ og kemur hún oft að gagni við ákvarðanir
um meðferð en gildir ekki alltaf um önnur efni en lyf
(1).
Skoðun
Hér verður aðeins getið nokkurra þeirra atriða, sem
skipta mestu máli við skoðun en að sjálfsögðu ber að
skoða sjúklinginn vandlega að öðru leyti og gefa gaum
að öllu óeðlilegu. Meðvitund þarfað athuga vel, tal,
áttun á sjálfí, stað og stund. Til að fá staðlaðar
upplýsingarum meðvitund, hentar vel að nota einfaldan
kvarða eins og AMSE (Abbreviated Mental Status
Examination). Prófuð er áttun sjúklingsins á stað og
stund, geta til að draga frá á einfaldan hátt, þekkja tvo
algenga hluti (til dæmis penna og úr) og fylgja
einföldum, þriggja liða fyrirmælum. Gefín eru allt
að 10 stig fyrir. Þessi einfaldi kvarði getur hj álpað við
ákvarðanirummeðferð, eins ogsíðarverðurgetið (5).
„Glasgow Coma Scale“ (GCS) hentar vel að nota við
höfuðáverka en er ekki eins gagnlegur við eitranir.
Lífsmörk á að taka hjá öllum sjúklingum við
bráðamóttöku og á það ekki síst við um þá, sem orðið
hafaíyrireitrun(2). Til lífsmarkateljastöndunartíðni,
púlshraði, blóðþrýstingurog líkamshiti. Hjartarafsjá
er nauðsynleg til að greina hjartsláttartruflanir og
gagnleg til að fylgjast með hjartsláttarhraða.
Sjáöldur geta víkkað eða þrengst óeðlilega fyrir
áhrif ýmissa efna. Þau halda þó venjulega áfram að
bregðast við ljósi þrátt fyrireitranir. Oeðlilegvíkkun
(mydriasis) getur bent til andkólínvirkra áhrifa, s.s.
vegna þríhringja geðdeyfðarlyQa, eða adrenvirkra
áhrifa, s.s. vegna kókaín- eða amfetamíneitrunar.
Sjáöldur geta t.d. þrengst óeðlilega (miosis) við
ofskömmtun ópíumlíkra lyQa. Taugakerfí þarf að
öðm leyti að skoða vel í leit að brottfallseinkennum og
skiptir það meðal annars máli við aðgreiningu.
Með þessum einföldu greiningaraðferðum má oft
greina vægar eitranir frá alvarlegum. Til dæmis eru
litlar líkur á alvarlegri eitrun af völdum andkólínergra
efna hjá sjúklingi með eðlilegan hjartsláttarhraða.
Einkennalítill sjúklingur með rænu (AMSE 7 eða
hærra) og eðlileg lífsmörk telst hafa orðið fyrir vægri
eitrun. Verður notast við þá skilgreiningu í þessari
grein með fyrirvara um lyf, sem brjóta sex tíma
regluna og þau, sem kunna að frásogast óvenjulega
seint, s.s. vegna seinkaðrar magatæmingar.
Rannsóknir
Eindregið er hvatt til markvissrar notkunar
rannsóknaþjónustu. Best er að leggja áherslu á þær
rannsóknir, sem gagnast við að ákveða meðferð.
Mælingar á blóðsýnum, sem niðurstaða fæst ekki úr
fyrr en daginn eftir, hafa t.d. sj aldnast þýðingu í þessu
skyni.
Hjartalínurit (EKG) er dæmi um rannsókn, sem
hægt er að beita markvisst og fá niðurstöðu úr strax.
Þetta kemur t.d. að gagni við eitranir af völdum
þríhringja geðdeyfðarlylja, þar sem m.a. þarf að athuga,
hvort QT-bil sé óeðlilega langt eða QRS-samstæður
óeðlilega gleiðar. Þá má nefna beta blokkara, sem
valda gjarnan hægagangi (bradycardiu) og jafnvel
fyrsta stigs leiðsluhindrun (block) milli forhólfa og
slegla.
Niðurstöður mælinga á slagæðablóðgösum er
yfirleitt hægt að fá fljótlega, þar sem slíks er kostur á
annað borð. Hins vegar er ekki ástæða til að taka
slagæðarblóðsýni úr nærri öllum sjúklingum, sem
orðið hafa fyrir eitrun. Helsta ábendingin er grunur
um sýringu (acidosis), en hún getur t.d. hlotist af
salisýlsýrusamböndum, etýlenglýkóli eða metanóli.
Einnig er rétt að mæla slagæðablóðgös ásamt
karboxýhemóglóbíni, þegar grunur leikur á, að
kolmónoxíðeitrun sé á ferðinni.
LÆKNANEMINN 1 1994 47. árg.
131