Skírnir - 01.01.1943, Blaðsíða 73
Skírnir
Vísindi, heilbrigð skynsemi og velsæmi
71
árangri. Markmið vísindamanns var yfirleitt það að finna
náttúrulögmál. Hann hagaði því tilraunum sínum þannig,
að hann fyndi náttúrulögmálin, því að hann var að leita
að þeim. Honum tókst það bezt með því að fást við þau
fyrirbrigði, sem voru komin undir hátterni afarmikils
fjölda frumeinda fremur en einstakra frumeinda. Með
þessum hætti jöfnuðust áhrif hverrar einstakrar frum-
eindar og hurfu í meðaltalinu. Vér þekkjum mörg slík
dæmi um þann jöfnuð, er kemur fram í meðaltalinu: Það
er venjulega ekki unnt að segja fyrir dauða einstakra
manna; en meðaldánartalan í hverjum aldursflokki reyn-
ist fara mjög nærri því, sem búizt var við.
Síðan rafeindirnar og skammtarnir voru uppgötvuð og
aðferðir fundnar til að verða var við og jafnvel telja ein-
stakar frumeindir, hafa vísindamenn getað tekið upp
rannsóknir á hátterni einstakra frumeinda. Hafa þeir
með tilraunum fengið óræka sönnun þess, að þessi fyrir-
brigði fylgja lögmálum líkingareiknings og eru alveg eins
ófyrirsjáanleg og það, hvor hliðin á peningi kemur upp í
næsta kasti. Sé hins vegar að ræða um mikinn fjölda
slíkra frumeinda, þá mundi hátterni hópsins í heild sinni
verða alveg ákveðið af líkum hins einstaka atviks og því
virðast stjórnast af lögmálum orsakar og afleiðingar.
Alveg eins og til er tvenns konar eðlisfræði, forngilda
eðlisfræðin og skammtaeðlisfræðin, er hafa um nálega
tuttugu ára skeið virzt ósamræmanlegar, þannig verðum
vér að viðurkenna tvenns konar náttúrufyrirbrigði. Ann-
ars vegar eru þau, þar sem unnt er að ákveða hátterni
heildarinnar af meðalhátterni þeirra hluta, sem hún er
samsétt af; hins vegar eru þau fyrirbrigði, þar sem ein-
stakt, sérstætt atvik (sem getur stafað af einum hleðslu-
skammti) fær margfaldar afleiðingar, svo að hátterni
allrar heildarinnar ákvarðast af einhverju, sem byrjaði
smátt. Hinn fyrra flokk fyrirbrigða vil ég nefna samhverf
fyrirbrigði, af því að öll hin breytilegu atvik einstakra
frumeinda jafna hvert annað upp, svo að afleiðingin
stefnir að ákveðnu ástandi. Seinna flokkinn getum vér