Skírnir - 01.01.1943, Blaðsíða 77
Skírnir
Vísindi, heilbrigð skynsemi og velsæmi
75
ég hefi nefnt, eru af ásettu ráði valin svo, að þau sýni
öfgarnar. I reyndinni eru mörg tilfelli þar á milli, sem
ekki eru hreinlega annað hvort. Þá eru og þau fyrirbrigði,
sem í fyrstu eru ósamhverf, en virðast svo úrkynjast og
verða samhverf. Ef t. d. ljósmyndin af Wilsons-þokurák-
inni reyndist ómerkileg, þá mundi hún fljótt gleymast og
ekki hafa nein frekari sýnileg áhrif á líf manna. Á líkan
hátt kann í þróunarsögunni ný tegund að byrja sem ein-
stakt ósamhverft fyrirbrigði, en lifa ekki af, og áhrif
hennar virðast þá brátt deyja út.
Vér verðum þó að viðurkenna, að ósamhverft fyrir-
brigði, sem einu sinni kemur fram, breytir varanlega at-
riðum í skipulagi sameindanna í samhverfum kerfum, er
á eftir koma, og geta þá orðið hagkvæm skilyrði fyrir ný
ósamhverf fyrirbrigði. í þeim heimi, er ósamhverf fyrir-
brigði eða skammta-fyrirbrigði koma fram, getur því ekki
verið fullkomið orsakasamband.
Þegar það, sem felst í óvissureglunni, fær almennari
viðurkenningu, sérstaklega um ósamhverfu fyrirbrigðin,
þá ætti takmörkun hugmyndarinnar um orsakasamband
að hafa djúptæk áhrif á hugsunarhátt vorn. Sjálf hugs-
unarfræði vísindanna tekur þátt í þessum breytingum.
Tvær af meginstaðhæfingum hugsunarfræðinnar eru kall-
aðar samsagnarlögmálið og lögmálið um annað tveggja.
Fyrra lögmálið jafngildir staðhæfingunni um orsakasam-
band í náttúrunni. Síðara lögmálið er blátt áfram hin al-
kunna staðhæfing, að tiltekin setning verði annað hvort
að vera sönn eða ósönn. Þessi svonefndu lögmál hafa ver-
ið grundvöllur að miklu af hugleiðingum vorum á liðnum
tímum. Mér virðist þó, að þau eigi lítinn þátt í framför-
um vísindanna í seinni tíð. Staðhæfingin um orsök og af-
leiðing á aðeins við samhverf fyrirbrigði. f seinni stað-
hæfingunni, sem gerir ráð fyrir, að hver setning sé annað
hvort sönn eða ósönn, felst það, að vér leggjum alveg
ákveðinn skilning í orð eða hugtök. Ef merking hugtaka
er aðeins fólgin í þeirri meðferð, er skilgreinir þau, þá
sjáum vér, að þau hljóta að vera loðin. Tökum t .d. stað-