Andvari - 01.01.1988, Page 144

LOFTUR GUTTORMSSON
S
Ahrif siðbreytingarinnar
á alþýðufræðslu
Inngangur
í upphafi skal farið nokkrum orðum um heiti þessarar greinar.* Sjálfgefið er
að vettvangurinn er aðallega ísland. Aftur á móti getur orkað tvímælis hvað
felst í sjálfu fræðsluhugtakinu; einlægast virðist að láta það merkja aðeins
hluta þess sem skilst með orðunum nám eða uppeldi en þau vísa til alls þess
sem þegnar hvers menningarsamfélags tileinka sér sameiginlega í uppvextin-
um. Með fræðslu- eða uppfrœðslu eins og kallað var fyrr á öldum — er átt við
eitthvað miklu þrengra og afmarkaðra, þ.e. nám sem fer fram við lestur eða
áheyrn táknræns efnis sem er formlega úr garði gert og fyrir mælt af yfirvöld-
um að skuli kennt.1 Með alþýðufræðslu er þá einfaldlega átt við að slíkt efni
skuli allir uppvaxandi samfélagsþegnar nema.
Þegar ræðir um áhrif siðbreytingarinnar á íslenska alþýðufræðslu í framan-
greindri merkingu, vaknar sú spurning hvernig beri að afmarka í tíma hið
sögulega ferli er gengur ýmist undir heitinu siðbót, siðaskipti eða siðbreyting2
og tengt er sérstaklega nafni Marteins Lúthers. Benda má á að viss hefð er
fyrir því í íslenskri sagnritun að tala um öld siðskiptanna, sbr. hið þekkta
ritverk Páls Eggerts Ólasonar, Menn og menntirsiðskiptaaldarinnar á Islandi.
Skv. framsetningu Páls Eggerts hefst þessi öld nánast með biskupsdómi
Gissurar Einarssonar (um 1540) og henni lýkur með fráfalli Guðbrands
Porlákssonar (eða um 1630)3. Þessa tímabilaskiptingu má eflaust styðja
gildum rökum en vitanlega fer það eftir eðli hvers sagnfræðilegs viðfangsefnis
hvers konar tímaafmörkun hentar best til þess að á því fáist sem gleggstur
skilningur.
Tvennt ber einkum til þess að æskilegt er að gefa sér rúm tímamörk við
athugun á því viðfangsefni sem er hér til umfjöllunar. í fyrsta lagi felst í eðli
siðvenjunnar — þessarar uppistöðu í menningu hefðbundins samfélags — að
taka hægum breytingum. Pannig er þess ekki að vænta að markmiðin sem
siðbreytingarfrömuðir settu sér hafi borið viðhlítandi ávöxt fyrr en að löngum
tíma liðnum. Pessi regla á fyllilega við þá menningarþætti sem alþýðufræðsla
er ofin úr. Nægir í því sambandi að hugleiða hvílíkt átak það hefur kostað,