Andvari - 01.01.1996, Side 86

84
SVEINN SKORRI HÖSKULDSSON
ANDVARI
III
Einar Hjörleifsson Kvaran er tíðum nefndur meðal frumkvöðla raunsæis-
stefnunnar í íslenskum bókmenntum.
Hvað merkir slíkt bókmenntasögulegt vörumerki sem raunsæisstefna?
Eigum við strax í einföldunarinnar nafni að segja að rómantík einkennist
af heimspekilegri hughyggju, ídealisma, en raunsæisstefnan af hluthyggju?
Hlutheimsku kallaði Einar Benediktsson hana.
Raunsæisstefnan birtist sem andsvar eða bylting gegn viðhorfum róman-
tíkurinnar, gegn hughyggju hennar með rætur allt aftur í tvíhyggju Platons.
Rómantíkin dýrkaði hið fjarlæga í tíma og rúmi og hið alþýðlega og upp-
runalega. Þá komust íslenskar fornbókmenntir í tísku meðal evrópskra
menntamanna og í þjóðsögum og þjóðkvæðum þóttust menn finna skap-
andi anda ólíkra menningarsvæða. Gegn formdýrkun og eftiröpun nýklass-
íkurinnar hófu þeir frumlega sköpun til vegs. Um aðra hluti fram var þó
fegurðin dáð. Sú var ein verðskuldan rómantísku skáldanna að þeir tóku
að dýrka fegurðina sem sjálfstæða höfuðskepnu.
„Beauty is truth, truth beauty.“ Fegurðin er sannleikur, sannleikurinn
fegurð. Svo kvað enska skáldið John Keats og oft þykir mér sem hann hafi
í einni ljóðlínu birt innsta kjarnann í bókmenntastefnu tveggja kynslóða. I
augum rómantísku kynslóðarinnar var fegurðin sá sannleikur lífsins sem
var öllu æðri. í augum raunsæismanna var sannleikurinn um lífið fegurð í
sjálfri sér. „Ég trúi því, sannleiki, að sigurinn þinn / að síðustu vegina
jafni,“ orti Þorsteinn Erlingsson. Sá var draumur margra raunsæismanna.
Ef nefna ætti einhverja sérstaka grundvallarskoðun fyrir heimssýn eða
lífsafstöðu raunsæiskynslóðarinnar væri það svonefndur pósitívismi, sem
oft er kenndur við franskan heimspeking og félagsfræðing, Auguste Com-
te. Megininntak þeirrar afstöðu er vísindahyggja eða eigum við að segja
raunvísindahyggja. Allar guðfræðilegar eða háspekilegar hugmyndir eins
og náttúran sem ein sálu gædd heild eða efnið sem blundandi andi voru
léttvægar fundnar. Skoðanir sínar og lífssýn skyldu menn byggja á vísinda-
legum niðurstöðum og rannsóknum. Ef menn þekktu ákveðnar forsendur
gátu menn sagt fyrir um afleiðingar þeirra rétt eins og í endurtekinni eðlis-
eða efnafræðitilraun. Flutt yfir á mannlegt líf leiddi þessi afstaða til svokall-
aðrar löghyggju. Maðurinn varð afurð eða afleiðing af aðstæðum sínum, af
líffræðilegum uppruna sínum, félagslegu umhverfi sínu og þeim tíma sem
hann lifði. Þessa lífsafstöðu hefur Einar H. Kvaran skilgreint ágætlega í rit-
gerð sinni um Gest Pálsson:
Hann hafði forlagatrú samtíðar sinnar, var „deterministi“, hugði vilja mannanna