Andvari - 01.01.1996, Page 134

132
GUNNAR KARLSSON
ANDVARI
sjálfri. Fortíðarsögurnar skýra að sumu leyti betur öldina, er þær voru rit-
aðar, en þær sögur, sem fjalla beinlínis um hana.“ Og í kafla sem er skrifað-
ur árið 1958 bendir hann eins og í framhjáhlaupi á þá kosti sem sögurnar
hafa að bjóða sem heimildir í félagssögu, eða menningarsögu, eins og hann
kallar hana. Hann segir að vel kunni að mega hafa gagn af upplýsingum
sagnanna um lög og siði, vegna þess að margt hafi lítið breyst frá söguöld
til ritaldar: „Og menningarsögulega, í ytri skilningi, má vitanlega finna næg
nothæf dæmi í þessum sögum, til að mynda að brennur hafi átt sér stað,
þótt ekki sé frekari trúnaður lagður á tildrög og atvik.“26 f framhaldi af
þessum orðum heldur Sigurður áfram að ræða hvað megi læra af sögunum
og segir:27
En það, sem langmestu varðar um þessar sögur, eru hvorki atburðirnir sjálfir né lýs-
ingar þeirra í einstökum atriðum, hvorki nöfn né æviatriði þeirra manna, sem við þær
koma, heldur sú lífsskoðun og þær hugsjónir, sem þær lýsa. . . . Og hér vill svo vel til,
að það gerir ekki eins mikinn mun og ætla mætti, hvort t.d. þær mannlýsingar, sem í
sögunum eru, eiga beinlínis við þá menn frá 10. og 11. öld, sem þær eru heimfærðar til,
eða vér kynnumst hér viðhorfi 13. aldar. Þessar lýsingar skera sig nógu glögglega úr
öðrum lýsingum í miðaldamenntum til þess að vér sjáum, að þær eru runnar úr skauti
þjóðarviðhorfs. Jafnvel þótt þær kunni að vera ýktar, á þeim nokkurs konar blær frá
norrænni rómantík, þá sýna þær eigi að síður, hvað höfundum sagnanna fannst stór-
brotið og til fyrirmyndar. Ef íslenzkum klerki um 1200 fannst það eðlilegt að leggja
Þormóði Kolbrúnarskáldi í munn ummælin um mörbjúgað, þá gerir lítið til, hvort
Þormóður hefur sagt þau eða ekki. Og hvort sem sú mynd af söguöld, sem íslendinga
sögur hafa brugðið svo skýrt upp, að aldrei fyrnist, er hótinu nær eða fjær þeirri öld
eða ofin saman af því, sem menn á 13. öld vissu og vildu trúa um hana, þá er hún að
minnsta kosti eilíf eign Islendingum, hefur einhvern tíma verið til og verður alltaf til.
Mörbjúga Pormóðs Kolbrúnarskálds leiðir okkur yfir í íslenska menningu,
því neðanmáls í Fragmenta er vísað þangað. Þar tilfærir Sigurður ummæli
Þormóðs, þar sem hann réttlætir föstubrot sitt: „Annaðhvort mun okkur
Krist meira á skilja en hálft mörbjúga ella munum við verða vel ásáttir.“28
Sigurður bætir síðan við:29
Ekki er fyrir það takandi, að skáld og hirðmaður hins heilaga Ólafs konungs hafi gert
og sagt eitthvað þessu líkt. En ummælin eru engu ómerkari, þótt þau hafi orðið til í
sögusögnum á 11. eða 12. öld, og jafnvel allra merkilegust, ef þau væru búin til af
munkinum, sem mun hafa ritað þau fyrstur um 1180. Þó að þau sýni ekki skoðun hans
sjálfs, hefur hann gaman af að færa þau í letur sem vitni um fornan hugsunarhátt og
dáist undir niðri að hinum góða félagsskap skáldsins við drottin sinn . . .
Sigurður notar þannig sögur sem heimildir á félagssögulegan hátt, sem leifar
en ekki frásagnir, sagt með gömlum þýsk-skandinavískum heimildafræði-
hugtökum, strax hér og kannski víðar í Islenskri menningu, ef vel væri leit-
að. Slík notkun var sjálfsagt ekkert einsdæmi meðal bókfestusagnfræðinga