Íslenzk tunga - 01.01.1963, Síða 13

OLFUS
11
Fyrir því eru þó engar beinar heimildir; það hefir verið ráðið af
mjög sterkum líkum, og hefir enginn mælt í móti, svo að ég viti. Enn
fremur er líklegt, eins og Brynjúlfur frá Minna-Núpi og Einar Arn-
órsson taka fram, að Sog sé eigi að síður mjög gamalt örnefni, en
hafi í öndverðu verið hundið við sjálfan ós Þingvallavatns (Olfus-
vatns) eða efsta spotta árinnar að Úlfljótsvatni, sem nú er kallaður
Efra-Sog.10
Nafnið Sog hefi ég hvorki fundið í íslenzkum fornritum né ís-
lenzku fornbréfasafni (ekki heldur Þingvallavatn). Um Olfusá gegn-
ir öðru máli. Það nafn kemur alloft fyrir í fornritum, en eftir notkun
þess að dæma verður ekki afdrátlarlaust fullyrt, að það hafi tekið til
alls vatnsfallsins, Sogs og Ölfusár. Eðlilegast er þó að skilja svo,
þegar sagt er frá landnámi Ingólfs (í Sturlubók), að hann „nam land
milli Olfus ár ok Hvalfiardar fyrer vtann Bryniudals aa milli ok
Avxar ar ok aull Nes vt“.11 í sömu átt bendir það, þegar talað er um
Ingólfsfell fyrir vestan Ölfusá — í íslendingabók og Landnáma-
bók.12
Þingvallavatn hét Ölfusvatn að fornu. Þegar haft er í huga, að
Olfus náði þá allt að vatninu, er eðlilegast að hugsa sér, að það dragi
nafn af sveitinni og áin, sem setti henni takmörk að austan, hafi þá
einnig verið nefnd einu nafni Ölfusá allt frá Ölfusvatni til sjávar.
Ljóst er, að efri hluti vatnsfallsins kemur lítt við sögur, og hefir
verið miklu minni þörf fyrir nafn á ánni ofan Hvítár en neðan. Af
því leiðir, að nafnið Ölfusá hefir smám saman einskorðazt við neðra
hluta árinnar eins og Ölfus við neðra hluta sveitarinnar. Sogið fær
þá sitt sérstaka nafn sennilega um líkt leyti og Grafningur. Er þá
rofið samhengið milli Ölfuss og Ölfusár annars vegar og hins vegar
vík 1936—40), 90 nm.; Matthias Þórðarson, Þingvöllur. AlþingisstaSurinn
forni (Reykjavík 1945), 56, 4. nmgr. og 67; Einar Arnórsson, Árnesþing á land-
náms- og söguóld (Árnesinga saga, II; Reykjavík 1950), 230.
10 Sbr. „Lýsingu Ölveshrepps 1703“, 75.
11 Landnámabók (Kpbenhavn 1900), 133.
12 Íslendínga sögur, udgivne efter gamle Haandskrifter af Det kongeiige nor-
diske Oldskrift-Selskab, I (Kjöbenhavn 1843), 4 og 36.