Ritmennt - 01.01.2003, Blaðsíða 31

RITMENNT
BJÖRN GUNNLAUGSSON OG NÁTTÚRUSPEKIN í NJÓLU
ólík og hugsast getur, þá voru þau unnin á sama tíma og Þorvald-
ur Thoroddsen hefur það eftir einum af fylgdarmönnum Björns
við landmælingarnar, að
... þegar Björn Gunnlaugsson elcki mældi, var hann optast að yrkja
Njólu ... og vissi þá ekki af neinu, sem gerðist í kringum hann.41
Efni Njólu hefur þó eflaust verið Birni hugleikið í langan tíma
áður en lcvæðið birtist og hefur jafnvel verið leitt að því getum,
að sum erindin hafi hann samið á æskuárum [84]. Af ýmsum rit-
gerðum, bréfum og minnisgreinum Björns, sem til eru í handrit-
um, má einnig sjá, að allt til æviloka hélt hann áfram að velta
fyrir sér þeim áleitnu viðfangsefnum, sem glímt er við í Njólu.
Njóla er tilraun til alheimsáforms-fræði (teleologia mundi)
eins og Björn kallar þau fræði, sem nú eru oftast nefnd tilgangs-
fræði eða markhyggja. Líta má á kvæðið sem framlag til náttúru-
guðfræði (e. natural theology) og röksemdafærslan er tilbrigði
við svokölluð skipulagsrök (e. argument from design), forna
heimspekiaðferð þar sem leitast er við að sanna tilvist guðs út
frá byggingu heimsins. Björn telur þó greinilega, að tilvist guðs
sé augljós og hann einbeitir sér að því að finna tilganginn í sköp-
unarverkinu.42 Niðurstaðan er sú, að tilgangurinn sé lífið og
ódauðleikinn. Um þetta segir Björn meðal annars í skýringun-
um, sem fylgja kvæðinu:
Sú mikla himinsins bygging boðar einhverja stóra fyrirætlan. En í öllu,
sem vér sjáum á himni og jörðu, er lífið það æðsta, og allt er þess vegna
gjört, og það er aðaltilgangur alls hins sýnilega heims ... Þannig væri þá
heimurinn einskis virði, ef ekki væri lífið, þá flýtur þar af, að það er
guðs aðalverk, og þetta hans aðalverk verður eilíft að vera.
41 Sjá [97]. Ef menn vilja njóta Njólu til fulls er mælt með því að kvæðið sé
sungið (nema 457. til 464. erindi) undir sama lagi og „Fljúga hvítu fiðrildin"
eftir Sveinbjörn Egilsson [48]. Einnig má minna á, að tvö lög liafa verið sam-
in við þrjú fyrstu erindi Njólu: „Meistari himna" (1951) fyrir einsöng og pí-
anó eftir Hallgrím Hclgason og kórlag með sama nafni eftir Sigurð Bragason.
Hið síðarnefnda kom út á geisladiskinum Tveir fuglar árið 1999.
42 I þessu sambandi má minna á ummæli guðfræðingsins Williams Paleys
(1743-1805), eins þekktasta talsmanns náttúruguðfræðinnar á 18. öld: „Ég
hef ávallt verið þeirrar skoðunar, að stjörnufræði sé elcki best til þess fallin
að sanna tilvist sltaparans, heldur sýni hún öðrum vísindagreinum betur,
hversu stórfenglegt sköpunarverk hans er." (Natural Theology; or, Evidences
of the Existence and Attributes of the Deity, Collected from the Appear-
ances of Nature. (1802.))
27