Ritmennt - 01.01.2003, Qupperneq 74

EINAR H. GUÐMUNDSSON
RITMENNT
blik, eins og fossinn í ánni eða geislinn frá sól-
inni, þá vöruðu líkamirnir ekki nema eitt augna-
blik eins og rykkur; maður hlýtur því að álíta
krapt frumagnarinnar eins og sírennandi straurn.
Þessi sírennandi aflstraumur vitnar, að alheimur
sé eintómur, gagntær, guðdómlegur kraptur eða
vilji, en ekki meiningarlaust, sjálfstætt og óþjált
efni, eins og Plató hélt. Sjá Fjölnir 1. ár, 103., 106.
bls.118
B. „ Teningar og efnisdeilingin, eða: Efnis-
deilingin sýnist verða að hafa takmörk"
[Handrit í Lbs 2118a 8vo. Eins og fram kemur í
megintexta var kveikjan aó þessum rítgerðar-
drögum deila þeirra fóns Hjaltalíns landlæknis
og séra Magnúsar fónssonar á Grenjaðarstað um
smáskammtalækningar á árunum 1856-57 [59].
Björn leggur út af oróum Magnúsar um deilingu
efnisins og þeirri fullyrðingu hans, að „úr ten-
ingsþumlungi vatns verði 1128 teningsþumlung-
ar af gufu “. Björn tekur dæmi af gufu, sem verö-
ur til úr einum teningsþumlungi vatns og breið-
ist út „eptir eðli sínu“ og án fyrirstöðu í rúm-
málið ein dekiljón teningsþumlunga.119 Hann
leikur sér fyrst að því að reikna út hliðalengd
tenings með þessu rúmmáli og fær út um það bil
265 ljósár. Síðan segir, og menn ættu að hafa í
huga, aö um uppkast er að ræða:]
Það er víst öllum skiljanlegt, að framanskrif-
aður reikningur sé því að eins gildandi að gufan
hafi svo mikið þensluafl að hún geti í lopttómu
rúmi120 breitt sig út til Decillionar þar sem eng-
in fyrirstaða mætir, eða að hennar Cohæsion sé
nærri engin.
Þegar [MagnúsJ segir að teningsþumlungur af
vatni verði að 1728 teningsþumlungum af gufu,
þá sýnist í fyrsta áliti að hann meini deilingu
efnis í 1728 parta, einkum þar þetta dæmi stend-
ur meðal annarra hvar deiling í vissa tölu er til-
tekin. En þar 1728 er ekki nein stór tala, allrasíst
sem geti komist í nokkurn samjöfnuð við De-
cillion ... þá er þetta ekki meining [Magnúsar],
heldur sú að teningsþumlungur vatns deilist í
svo margar lopti líkar agnir að ekki verði tölu á
komið, en sem fylli 1728 teningsþumlunga sem
er sama sem eitt teningsfet. Þegar út er dregin
teningsrótin af 1728 sem er 12 (þumlungar) þá
sýnir það, að sá teningur er 12 þumlungar á kant,
sem fyllir 1728 teningsþumlunga ... Af þessu ...
er auðsjeð að hver ögn af vatni verður 12 sinn-
um breiðari þegar hún er orðin að gufu (en þetta
getur þó orðið langtum meira ef öðruvísi er að
farið). Sama er að segja um frumagnirnar, þær
verða allteins 12 sinnum breiðari í gufunni en
þær voru í vatninu, en allt fyrir það verða þær
ekki deililegri en þær voru áður, og þar í verðum
vér á gagnstæðri meiningu við [Magnús), að hann
heldur að deililegleiki efnisins fljóti af deilileg-
leika rúmsins, hvað öldungis ekki hefur stað.
Það geta ýmsar hindranir komið í veg fyrir
deilingu efnisins sem ekki hindra deilingu rúms-
ins. Bæði frá Mechanikunnar og Chemiunnar
síðu geta komið hindranir fyrir deilingu efnisins,
þar sem engin er hindran fyrir deilingu rúmsins.
Þar að auki má segja að deiling rúmsins er ekki
nema hugsan tóm, í stað þess að efnisdeilingin á
í höggi við krapta og þá margvíslega og ósam-
kynja. Það sýnist eins og [Magnúsi] liggi jafnvel
við að neita tilveru frumagnanna þó það sé ekki
víst; en leiða má rök til þess, að hinar minnstu
agnir efnisins hljóti að vera stærri en mathema-
tiskir púnktar, og þá eru þar komnar frumagnir.
Sá mathematiski púnktur innilykur ekkert
rúm, hans Diameter er því fullkomið 0; hann er
heldur ekki partur hins útþanda rúms. Vilji
maður raða púnktum til að fylla beina línu, þá
væri það eins og að addera saman tómum núll-
um, maður fengi að eilífu aldrei neina endanlega
summu þar útaf, svo sem 1, 2, 3, o.s.frv. Punkt-
arnir eru því ekki partar rúmsins, heldur einung-
is fríviljugir mælingarreitir, út frá hverjum menn
eptir geðþekkni mæla rúmsins parta, sem eru
línurnar.
118 Tilvitnunin í lokin er í grein Jónasar Hallgríms-
sonar, „Um eðli og uppruna jarðarinnar".
119 Ein ensk Decillíón eða dekiljón er 10 ’ . Ensk trillí-
ón eða trilljón er 10 .
120 Neðanmálsgrein Björns: „Lesarinn aðgæti að
menn eru orðnir visir um að gufa útbreiðir sig best
í lofttómu rúmi."
70