Ritmennt - 01.01.2003, Blaðsíða 86

SVANHILDUR GUNNARSDÓTTIR
RITMENNT
Reyfarar af rót Robinson Crusoe
Eftirlíkingar eða ritstælingar á, Robinson
Crusoe, sem fóru eins og eldur í sinu um
Evrópu, hafa verið flokkaðar sem ákveðin
bókmenntategund er nefnd hefur verið
Robinsonaden upp á þýsku, enda voru þýsk-
ir höfundar og útgefendur ötulastir við að
halda lífi í þessari bókmenntagrein sem
stóð í miklum blóma um miðja 18. öld. Frá
Þýskalandi bárust sögurnar til Danmerkur,
jafnt í þýddum sem frumsömdum verkum.
A íslensku hafa þessi verlc verið kölluð
Robinsonsögur. í langflestum sagnanna er
ein aðalpersóna sem segir frá óvenju við-
burðaríkri ævi sinni og er frásögnin ýmist í
fyrstu eða þriðju persónu. Höfundar þessara
sagna nýttu sér þelckt minni úr eldri bók-
menntahefðum, svo sem útópíu- eða stað-
leysubókmenntum, ferðasögum, ævisögum
og slcálka- og ævintýrasögum, og dylst það
sjaldnast hvaðan áhrifin eru komin. Eins og
áður sagði nutu raunsæislegar ævintýrasög-
ur í þessum anda fádæma vinsælda í Evrópu
langt fram eftir 18. öld og voru prentaðar í
stórum stíl, sumar aftur og aftur, jafnt á
frummálinu sem í þýðingum. Þessi stað-
reynd er okkur nútímafólki ákaflega mikil-
væg heimild um lífssýn og menningu þess
fólks sem lifði á þessum tímum og hefur
ekki hvað síst heimildagildi varðandi þá af-
þreyingu sem alþýðan sótti í. En af söguefn-
inu að dæma var hún sólgin í spennandi
reyfara af samtímafólki. Við lestur bókanna
gat hinn almenni lesari ferðast með sögu-
hetjunni um áður óþekkt lönd og fylgt
henni í gegnum súrt og sætt í ljósi trúarinn-
ar á guð. I formálum að útgáfum Robinson-
sagnanna var sérstök áhersla lögð á sann-
leiksgildi frásagnanna. Höfundar skrifuðu
gjarnan undir dulnefnum og létust vera út-
gefendur sannrar frásagnar. Þeir skýldu sér á
bak við persónur sínar sem áttu að hafa
slcrifað sjálfsævisögur eða endurminningar
eða greint frá ævintýrum sínurn með öðrum
hætti. Látið var líta svo út sem útgefandinn
hefði aðeins komist yfir handritið eða skráð
frásögnina og þannig komið henni á fram-
færi, öðrum til skemmtunar og lærdóms.3
Þegar litið er til íslands á þessum tíma var
enga lognmollu að finna í ritstörfum lands-
manna þrátt fyrir að hér fengist ekkert gefið
út sem heyrði undir veraldlegar skemmti-
bókmenntir hvort sem þær voru frumsamd-
ar eða þýddar,- handritin héldu áfram að vera
vettvangur bókmenntaslcöpunar og út-
breiðslu þeirra. Þess vegna má með sanni
kalla það tíðindi í íslenskri bókaútgáfu þeg-
ar heimsbókmenntir á borð við Robinson-
sögurnar af ævintýraköppunum Berthold og
Gustav voru gefnar út á Hólum.
Þótt höfundur Gustavs sögu sé eklci
þekktur hefur aldrei leilcið neinn vafi á upp-
runa sögunnar enda getur útgefandi bólcar-
innar, Björn Markússon, hans í formála sín-
um auk hins danska þýðanda hennar og seg-
ir: „Læt ég þér koma fyrir sjónir, góðfúsi les-
ari tvo Robinsons, nefnilega: þann svenska,
sem af þýslcu er útlagður af þeim sagnafróða
Casparo Petro Rhothe, og engelska [...]" og
á Björn þar við Berthold, en sú saga hefur
ævinlega verið talin ensk að uppruna.
3 Þetta kemur vel fram í inngangsorðum, „Preface",
Defoes að Robinson Crusoe: „The editor believes
the thing to be a just history of fact; neither is there
any appearance of fiction in it [...]". Sjá Defoe,
Daniel. [...] Robinson Crusoe [...]. London 1965.
Bls. 25.
82