Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Síða 135

fjalli, kom út, höfðu liðið ein sextán ár
milli bóka frá Stefáns hendi, ef undan-
skilin er endurútgáfa vertíðarsögunnar
Mínir Menn (2. útg. 1984).
Sennilega telst Að breyta fjalli til
minningabókmennta, vilji menn endi-
lega grípa til flokkunarkerfis svo þeir
þurfi ekki að vera hræddir við bókina.
Hún sker sig þó úr öðrum bókum svip-
aðrar yfirskriftar á ýmsan máta, og best
væri held ég að láta hana standa dálítið
sér á parti í allri umræðu. Bregði maður
hins vegar á það ráð að leita hliðstæðna
meðal íslenskra höfunda, þá verða eig-
inlega ekki nema tveir á vegi manns.
Annar er Jónas Árnason, og hinn, þótt
undarlegt kunni að virðast, Þórbergur
Þórðarson. Þegar ég nefni Þórberg
Þórðarson á ég fyrst og fremst við
minningabækur hans úr Suðursveit (en
þó mætti með töluverðum rétti að mínu
áliti tengja Að breyta fjalli bókum eins-
og Ofvitanum og Islenskum Aðli, en þá
í öðru samhengi). Þetta kann að virðast
heldur langsótt og kannski fjarstæðu-
kennt í fyrstu, en sé litið á nokkur
grundvallaratriði fer einhver sérkenni-
legur skyldleiki að skríða fram í dags-
ljósið.
Með því að nefna Þórberg til sögunn-
ar er ég þó ekki að feta klisjubrautina
og ganga útfrá því að einn höfundur
hafi lesið annan og lent í vímu. Til þess
er Stefán of sérstæður. Ef hann hefur
lært eitthvað af Þórbergi, þá er það lík-
lega einna helst það að fara sínar eigin
leiðir, hvað sem í skerst. Miklu fremur
hef ég gaman af að velta fyrir mér
hversu skammt er á milli bernskustöðva
þessara tveggja rithöfunda, Suðursveitar
í Skaftafellssýslu, og Djúpavogs Stefáns,
sem hann heldur fram í bókinni að
hefði í raun átt að tilheyra Skaftafells-
sýslum en ekki Múlasýslum, og færir að
Umsagnir um bœkur
því ómótstæðilega töfrandi mannfræði-
leg og landfræðileg rök. Báðir leggja
sterka áherslu á sinn uppruna, og ég hef
lengi haft á tilfinningunni að þetta suð-
austurhorn landsins sé töluvert frá-
brugðið öðrum pörtum þess, að þeim
annars ólöstuðum. Þessvegna grunar
mig að sú samsvörun sem mér finnst
öðru hverju gera vart við sig milli Þór-
bergs og Stefáns, samsvörun sem liggur
ekki alltaf í augum uppi heldur lúrir
undir, eigi meðfram rætur í því að þeir
eru mótaðir af svipuðu umhverfi og lýsa
hliðstæðu mannlífi. Svo kemur auðvitað
skáhallt inn í þetta dæmi, sem kannski
er enn fremur óljóst, sú óvenjulega bók-
arsamvinna sem Steinþór á Hala, bróðir
Þórbergs, og Stefán áttu (Nú nú-bókin
sem aldrei var skrifuð, 1970), og þá er
líka hægt að velta því fyrir sér hvers-
vegna Stefán valdi akkúrat Steinþór á
Hala sér að viðmælanda. . .
Það má nefna til annan þátt sem skip-
ar Stefáni einhversstaðar á væng með
Þórbergi og ég ýjaði aðeins að hér á
undan, og þetta sýnist til að byrja með
vera öfugmæli nokkurskonar: en það er
sérstaða hans sem höfundar! Sé ferill
Stefáns skoðaður kemur greinilega í ljós
sterk tilhneiging til að fara eigin leiðir, á
skjön við skáldskaparmargfætluna.
Lengi vel var Þórbergi hálfpartinn legið
á hálsi fyrir að skrifa ekki „skáldskap"
sem væri spaldskrártækur, og menn
voru svona að tala um að hann væri þá
ekki skáld fyrst hann skrifaði ekki
skáldsögur. Það er eiginlega varla fyrr
en núna sem það er farið að renna virki-
lega skýrt upp fyrir mönnum hvers-
vegna hann fór með jöðrum. Þó held ég
að Kristinn E. Andrésson hafi skilið
það betur flestum samtíðarmönnum
hans. Eg nefndi Ofvitann og Islenskan
Aðal í lauslegum tengslum við Að
389