Tímarit um menntarannsóknir - 01.06.2012, Blaðsíða 16

16
Gunnlaugur Sigurðsson og Kristján Kristjánsson
hugtaka í hversdagsmáli. Aðferðafræðileg
tillaga hans var einmitt sú að sálfræðingar
og aðrir félagsvísindamenn sinntu af kappi
rannsóknum í hagnýtum málvísindum
sálarlífshugtaka! Þótt Smedslund yrði ekki
að ósk sinni og væri jaðraður (ef ekki bein-
línis jarðaður) af kollegum sínum urðu
hugmyndir hans til að auka næmi sálfræð-
inga fyrir fylgni sem væri „of sterk“ til að
geta talist eðlilegt raunsamband. Ryan og
Deci (2001) benda til dæmis réttilega á að
það jaðri við „tvítuggu“ (e. tautology) að
halda því fram, eins og oft hefur verið gert,
að sterkt samband sé milli persónuleika-
þáttarins ofurviðkvæmni (e. neuroticism) í
fimm þátta líkaninu alkunna um persónu-
leika (e. Big Five) og óhamingju, eins og
hún er einatt mæld í spurningalistum um
huglæga hamingju – eða milli annars per-
sónuleikaþáttar, úthverfu (e. extraversion),
og huglægrar hamingju. Ástæðan er sú að
persónuleikaþættirnir eru líka ákvarðaðir
út frá svörum við spurningalistum og svo
vill til að nánast sömu spurningarnar eru
notaðar til að leiða í ljós ofurviðkvæmni
og óhamingju annars vegar og úthverfu
og hamingju hins vegar. Vart þarf að taka
það fram að það eru röktengsl en ekki ein-
ungis rauntengsl milli þess að svara sömu
spurningum eins.
Því miður er sjaldan eða aldrei minnst á
kenningu Smedslunds í aðferðafræðibók-
um í félagsvísindum. Sama máli gegnir
um heimspekinginn Ludwig Wittgenstein
og helsta lærisvein hans innan félagsvís-
inda, félagsfræðinginn Peter Winch, þó að
íhuganir þeirra um félagslega merkingu
hafi beina aðferðafræðilega skírskotun.
Wittgenstein hafði mun minni áhuga en
Smedslund á merkingu eins og hún birtist
í opinberum orðabókum um hversdags-
lega málnotkun; fyrir honum var merking
oft sýnd veiði fremur en gefin. Sem ungur
maður hafði Wittgenstein aðhyllst svokall-
aða myndakenningu um merkingu, sem
gerir ráð fyrir að merking setningar sé
einhvers konar mynd af skynjaðri tilvísun
hennar. Hjá svokölluðum „síð-Wittgen-
stein“ (1953) er myndakenningunni kastað
fyrir róða en í staðinn kemur leikjahug-
mynd: Merking setningar er ekkert annað
en notkun hennar í félagslegum málleikj-
um (e. language games). Merkingarheimur
er veruleikinn með tilliti til þeirrar merk-
ingar sem hann hefur fyrir leikendurna í
viðkomandi málleik: það sem hann er fyrir
viðkomandi aðilum (þótt þeir geri sér oft
ekki glögga grein fyrir merkingunni sjálfir
og þurfi hjálp heimspekilegra „þerapista“
á borð við Wittgenstein til að laða hana
fram). Merking og veruleiki eru þannig, að
dómi Wittgensteins (1953), umfram allt
félagsleg hugtök. Ég einn hef, til dæmis,
ekki beinan aðgang að eigin skynjunum,
jafnvel ekki eigin sársauka. Sársaukinn
er ekki „bjalla í boxi“ innan eigin hugar-
heims míns sem ég einn þekki milliliða-
laust. Þvert á móti læri ég hvað er „sárs-
auki“ með því að læra á notkunarreglur
hugtaksins í mínum félagslega málleik.
Einkamál manns um eigin skynjanir – það
er mál sem hann býr til eftir reglum sem
enginn annar gæti mögulega skilið utan
frá – er ómögulegt vegna þess að reglur
eru félagslegt fyrirbæri. Maðurinn býr í
rými reglna og ástæðna (e. space of rea-
sons) og félagsvísindi hafa það meginhlut-
verk að afhjúpa þetta reglukerfi og draga
fram hulda „málfræði“ þess (sjá t.d. Brink-
mann, 2006). Það liggur í eðli merkingar,