Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2017, Side 150

149
DAUðINN, RÉTTLÆTIð OG GUð HJÁ FORNGRIKKJUM
Gerðu það fyrir mig, frægi Ódysseifur, nefndu ekki dauðann við
mig. Heldur myndi ég kjósa að lifa í sveit og vera kaupamaður hjá
einhverjum fátæklingi sem ekki hefði stórt fyrir sig að leggja en að
ráða yfir öllum dauðu draugunum.5
En sjálfir kveinstafir Akkillesar sýna að kviðurnar hafa eigi að síður að
geyma hugmynd um framhaldslíf, þótt ómerkilegt sé. Sálin – psykhē – yfir-
gefur manninn við dauðann og sveimar í grámósku Hadesarheims. Margt
hefur verið rætt um einkenni þessarar sálar og umbreytingar hennar hjá
Forngrikkjum. Á þessu stigi er sálin þó ekki skilin sem skynjandi og hugs-
andi sjálf, heldur sem ógreinilegur svipur, sem þó mátti æsa með blóð-
fórn.6
Eigi að síður finnast hugmyndir um verðlaun og refsingu innan bók-
mennta arkaíska tímans. Skýrasta dæmið er svokallaður Draugablótsþáttur
Ódysseifskviðu (11. bók), sem lýsir kynnum Ódysseifs af framliðnum (þ.
á m. Akkillesi, sem einn allra ber hjálparlaust kennsl á Ódysseif). Hér má
finna þá sem brutu gegn guðunum, Sísýfos, Tantalos og Titýos. Þeim er
refsað, en aðeins þeim.7 Innan sömu frásagnar segir að Mínos sé dóm-
ari hinna dauðu. Þó er hann ekki sá dómari sem dæmir verk unnin í lif-
anda lífi heldur dæmir hann aðeins í deilumálum hinna framliðnu (Ód.
11.576–600). vegna afbrota sinna voru títanarnir hnepptir í Tartaros (Il.
8.13, 481). En refsing þeirra er heldur ekki handarefsing guðs, enda voru
þeir guðdómlegar verur frá upphafi. Hins vegar eru refsinornirnar (erynj-
urnar) sagðar gjalda mönnum meinsæri í Ilíonskviðu: „og þið tvö, sem
hegnið mönnum þeim, er máttlausir hvíla í undirheimi, ef nokkurr þeirra
5 Þýðingar úr Hómer eru eftir Sveinbjörn Egilsson: Ilíonskviða, Kristinn Ármannsson
og Jón Gíslason bjuggu til prentunar, Reykjavík: Bókaútgáfa Menningarsjóðs, 1949;
Ódysseifskviða, Svavar Hrafn Svavarsson annaðist útgáfuna, Reykjavík: Bjartur, 2004.
Sé annað ekki tilgreint er greinarhöfundur þýðandi tilvitnana í forngríska texta.
6 Um rannsóknir á þróun hugtaksins sál eða psykhē, sjá einkum E. Rhode, Psyche: The
Cult of Souls and Belief in Immortality among the Greeks, Lundúnum: Routledge and
Kegan Paul, 1925; D.B. Claus, Toward the Soul: An Inquiry into the Meaning of ψυχή
before Plato, New Haven: Yale University Press, 1981; J.N. Bremmer, The Early
Greek Concept of the Soul, Princeton: Princeton University Press, 1983; W. Burkert,
Greek Religion, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1985 [upphafl. Griech­
ische Religion der archaischen und klassischen Epoche, Stuttgart: Kohlhammer, 1977],
bls. 194–99; M. Clarke, Flesh and Spirit in the Songs of Homer: A Study of Words and
Myths, Oxford: Clarendon Press, 1999, bls. 305–12.
7 Sjá C. Sourvinou-Inwood, „Crime and Punishment: Tityos, Tantalos, and Sisyphos
in Odyssey 11“, Bulletin of the Institute of Classical Studies 33, 1986, bls. 309–28.