Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2017, Síða 154

153
DAUðINN, RÉTTLÆTIð OG GUð HJÁ FORNGRIKKJUM
og eru guðirnir sagðir gera þá sæla sem þeim eru þóknanlegir og gerist það
umsvifalaust.
Til eru vísanir til launhelga Elevsis í bókmenntum fimmtu aldar. Eina
má lesa hjá Pindar (brot 137, kannski úr útfararkvæði): „Sæll er sá sem
sér þær [launhelgarnar] og heldur til undirheima; hann þekkir endimörk
lífsins, hann þekkir uppsprettuna Seifs.“ Aðra má lesa hjá Sófoklesi (brot
837, kannski úr Triptólemos): „Þrísælir eru þeir dauðlegu menn sem séð
hafa þessar helgar og halda til Hadesarheims; þeim einum er líf, öðrum er
allt vesöld“. Í Froskunum (einkum 145–63), löngu síðar, árið 405, þegar
launhelgarnar höfðu nýlega verið vanvirtar, gerir Aristófanes sér mat úr
hugmyndinni um betra líf eftir dauðann fyrir innvígða og réttláta.16 Aftur
virðist réttlæti og frómleiki, ásamt innvígslu, vera skilyrði fyrir þá sem
eiga að sjá „sólina og hið helga ljós“ (454) í handanheimi, en vesæld bíður
annarra. Greinarmunurinn á milli þess að vera innvígður og vera réttlátur
er hins vegar óljós og tekur Aristófanes reyndar á því viðfangsefni á sinn
hæðnislega hátt.
Innan elevsísku launhelganna var tjáð sú trú að samband væri á milli rétt-
lætis og innvígslu og svo velfarnaðar í næstu vist. Svo virðist vera sem flest-
ir Aþeningar hafi verið innvígðir.17 Ef svo er þá þekktu flestir Aþeningar til
hugmyndarinnar og loforðsins um betra handanlíf. Markmiðið með inn-
vígslu var að öðlast betra líf. Þetta var leið fyrir einstaklinginn til að vonast
eftir einhvers konar hamingju í næsta lífi. Innvígsla var almenn sem og
þekking á trúnni. Þess vegna er sérstaklega merkilegt að svo lítið sé minnst
á handanlíf í heimildum okkar.18
Tengslin á milli stofnsögu elevsísku launhelganna og Díonysosar eru
óljós.19 Sá guð lék þó aðalhlutverkið í öðrum síbreytilegum farandkúltum,
launhelgum sem venjulega kallast bakkískar eða orfeifskar.20 Áhangendur
16 Sjá Dover, Morality, bls. 264–65.
17 Sjá t.d. Burkert, Religion, bls. 285–86.
18 Sjá nýlega rannsókn um afstöðu(leysi) Aþeninga til framhaldslífsins eftir Parker,
Polytheism, bls. 363–68, sem talar um „hina mælsku þögn legsteinanna“ (bls. 367);
Mikalson, Religion, bls. 82. Enn er það einkennilegt, eins og Walter Burkert greinir
frá (Religion, bls. 289), að aldrei er ljós vísun til ódauðleikans í tengslum við þessar
launhelgar. Um skýringar á þessum fátæklega vitnisburði, einkum á arkaíska tím-
anum, sjá Sourvinou-Inwood, Death, bls. 173–74, 298–300, sem leggur áherslu á
það mikilvægi sem aðallinn gæddi minningunni í grafskriftum. En vitnisburðinn
vantar ekki aðeins þar.
19 Sjá F. Graf, Eleusis und die orphische Dichtung Athens in vorhellenistischer Zeit, Berlin:
De Gruyter, 1974, bls. 40–78.
20 Fyrst hjá Herodótos 2.81.