Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2017, Page 159

158
svavaR HRafn svavaRsson
skoðun á framhaldslífinu, þótt það sé allsendis óvíst hver sú skoðun hafi
verið. Það er mikilvægt því hann er sá heimspekingur sem lagði kannski
hvað mest af mörkum til að kynna sálina sem einhvers konar einingu og
miðstöð hins vitræna og siðræna sjálfs. Orð hans eru myrk um þetta efni
sem önnur. Brotin sem hafa varðveist vitna um þá skoðun að til sé fram-
haldslíf, þótt ekki sé ljóst hvort hann hafi í huga framhald fyrir einstak-
ar sálir frekar en einhvers konar samruna við allsherjar heimseld.36 Hvað
sem því líður er hæpið að hann hafi aðhyllst hvort heldur hómerska eða
orfeifska trú. Hann sagði (DK B27): „þeirra sem deyja bíður það sem þeir
hvorki vænta né ímynda sér.“ Einn fræðimaður hefur lagt til að skoðun
Herakleitosar sé sú að ekkert komi á eftir, hvorki refsing né hamingja,
enda virðist þetta hafa verið ráðandi viðhorf.37 En Herakleitos segir líka að
„sálin hafi lyktarskyn í Hadesarheimi“ (DK B98). Þó að þessi orð útiloki
ekki að önnur skynjun sé möguleg í heimi Hadesar, þá getur lykt, sem er
margvísleg, góð og slæm, haft ólík áhrif á ólíkar sálir. Það er því mögulegt
að Herakleitos hafi í huga þefinn sem refsingu eða hamingju. Ef sú er
skoðunin, þá virðist sennilegt að fólk verði furðu lostið eftir dauðann.
4. Pindar um handanhamingju og Æskýlos
um refsingu sem endurgjald
Á fyrri hluta fimmtu aldar vísa tveir höfundar skýrt til hugmyndarinnar um
handanréttlæti, Pindar og Æskýlos. Hér eru skýrustu bókmenntavísanir til
einhvers raunverulegt handanlífs fyrir Platon. Þær eru þó mjög ólíkar og
endurspegla ólíkan uppruna. Æskýlos vísar til refsinornanna og hlutverks
þeirra sem hefnenda. Hugmynd hans varðar fyrst og fremst refsingu sem
endurgjald. Pindar hefur jákvæðari sýn, verðlaun hamingjunnar fyrir hina
göfugu og ágætu sál á Sælueyju. vísun Pindars til handanvistar sálarinn-
ar er best skilin sem tjáning á pýþagórískum skoðunum og orfeifskum,
sem innihalda nýja sýn á sálina. Reyndar var drápan saman handa Þeroni,
einvaldi í Akragras, en þaðan var Empedókles. Hér virðist full ástæða til
36 Mikilvægustu brotin eru DK B98, 27, 66 og 26.
37 M.C. Nussbaum, „Psyche in Heraclitus“, Phronesis 17, 1972, bls. 1–16 og 153–70,
hér bls. 155–58. Hún er þó ein um þessa skoðun. Sjá annars C.H. Kahn, The Art and
Thought of Heraclitus: An Edition of the Fragments with Translation and Commentary,
Cambridge: Cambridge University Press, 1979, bls. 210–28, 247–59. Herakleitos
segir líka (DK B28) að réttlætið refsi fyrir lygar og meinsæri, þótt hann útskýri ekki
hvernig eða hvenær það gerist.