Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Síða 82

A r t h u r B j ö r g v i n B o l l a s o n
82 TMM 2014 · 2
róti á tilfinningar þess sem verður vitni að þessu vitlausa og tilgangslausa
sjónarspili. Og það er einmitt lóðið: þessi tryllingur er með öllu vit- og til-
gangslaus. Mikilfengleiki þessa stórbrotna náttúruundurs höfðar ekki til
vitsmuna, heldur tilfinninga.
Þýski heimspekingurinn Immanúel Kant gerði á sínum tíma greinarmun
á tvenns konar fegurð: annars vegar talaði hann um „náttúrufegurð“ og hins
vegar um „listræna fegurð“. Annars vegar er sú fegurð sem hrífur okkur
„beint“, án þess að skilningur eða skynsemi komi þar nærri. Hins vegar er
sú fegurð, sem við „skiljum“ og skýrgreinum með hjálp vitsmunanna. „Nátt-
úrufegurð,“ sagði Kant, „er fagur hlutur. Listræn fegurð er aftur á móti fögur
hug-mynd af einhverjum hlut“. Og þegar við hrífumst af fögrum hlutum í
náttúrunni, sagði Kant, þá er slík hrifning laus við allan ásetning, óháð öllum
hagsmunum, hverju nafni sem þeir nefnast. Og þessi mannlegi hæfileiki, að
geta hrifist af náttúrunni og notið þeirrar fegurðar sem hún býr yfir, gerir
okkur í stakk búin að laðast að fyrirbærunum, elska þau „eins og þau eru“,
án þess að hafa neinn framandlegan tilgang í huga eða vilja „hagnast“ á þeim
með nokkrum hætti. Og þar með hefur þessi umræddi hæfileiki jafnframt
fengið aðra og merka vídd. Þar með hefur hann nefnilega tengst siðferðinu
og siðferðisvitundinni: í þeim efnum varðar mestu að við umgöngumst
hvert annað með þá hugsýn að leiðarljósi, að hver og einn einstaklingur er
tilgangur í sjálfum sér; okkur leyfist m.ö.o. aldrei að nota hvort annað sem
tæki í framandlegum tilgangi, eða með það fyrir augum að „hagnast“ á því.
Þetta er mikilvægur kjarni í allri siðfræði Kants og þessi siðfræði gegnir
stóru hlutverki í stjórnarskrám allra vestrænna ríkja.
Til að einfalda þetta tal um samband fegurðar og siðlegrar breytni má
kannski segja að kjarninn í þessu öllu sé sá að fögur náttúra geri okkur, hvert
og eitt, að betri manni. Náttúrufegurð hafi – m.ö.o. – mannbætandi áhrif á
þann sem hennar nýtur. Og þá eru enn ótalin þau áhrif sem fögur náttúra
hefur á ímyndunaraflið og margir hugsuðir – þeirra á meðal Kant – hafa gert
sér mat úr. Þessum áhrifum hefur meistari Þórbergur lýst á snjallan hátt í
bók sinni Steinarnir tala, þar sem hann fjallar um æskuárin í Suðursveit. Þar
víkur hann einmitt, með svolítið öðrum hætti en Kant, að þeim mun sem
hann telur vera á náttúrulegum og manngerðum hlutum.
„Af öllum „dauðum hlutum““ segir Þórbergur, „fannst mér steinarnir vera
mest lifandi.
Það var af því að þeir voru náttúrulegastir og mundu lengst aftur. Það hafði enginn
umskapað þá og neytt þá til að vera öðru vísi en náttúran hafði gert þá. En hinir
„dauðu hlutirnir“ voru afmyndaðir af mönnum og ónáttúrlegir, og mér fannst þeir
hafa glatað miklu af sálu sinni, með því að vera gerðir svona…
Og sá texti er að líkindum vandfundinn á íslenskri bók, þar sem því er lýst
af öðrum eins næmleika, hvílík áhrif einn steinn getur haft á mannlegt