Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Page 92

R e y n i r A x e l s s o n
92 TMM 2014 · 2
ofurviðkvæmur“, „ávallt í örvæntingarfullri leit að ástúð“, og tilfinningar
hans eru sagðar vera „næstum eins og hjá hundi“. Sagt er þó að Richard og
Cosima Wagner hafi ekki haft óbeit á honum „persónulega“: „raunar deildu
þau með sér sérkennilega ástríðufullri ástúð [peculiarly intense affection]
til hans, sem var kannski af sama stigi og tilfinningar fólks til elskaðs fjöl-
skyldugæludýrs.“ Og Rose er í bók sinni að saka aðra um að ófrægja gyðinga!
Tónlistarfræðingurinn Laurence Dreyfus (sem er einnig gömbuleikari og
hefur nokkrum sinnum heimsótt Ísland með gömbusveit sinni Phantasm)
hefur tekið upp hanzkann fyrir Levi í ágætri og athyglisverðri grein.6
En allt tal um vini og óvini Wagners í lifanda lífi bliknar hjá þeirri stað-
reynd að einn aðdáandi Wagners að honum látnum var Adolf Hitler. Og svo
er að sjá að orðstír þess sem hefur orðið fyrir sérstakri aðdáun Hitlers beri
þess aldrei bætur.
Þótt Hitler hafi mistekizt sitt mikla ætlunarverk að mestu leyti hefur hann
þó skilið eitt eftir sig: Nútímamönnum hættir til að lesa mannkynssöguna
gegnum hugmyndafræðileg gleraugu þýzka nazistaflokksins. Og Wagner
hefur ekki farið varhluta af að vera skoðaður gegnum þau gleraugu. Af því
að Wagner hataðist við gyðinga og Hitler hataðist við gyðinga er dregin sú
ályktun að gyðingahatur Wagners hafi verið af nákvæmlega sama sauðahúsi
og Hitlers, og þar með eigna fjölmargir Wagner allan hugmyndafræðilegan
bagga nazistaflokksins án nokkurrar umhugsunar eða gaumgæfingar stað-
reynda.
Byrjum á að athuga tvær staðreyndir, sem engir deila um. Hin fyrri er sú
að Hitler hafði óperur Wagners í afar miklum metum, þótt ekki megi heldur
gleyma því að hann hafði breiðan tónlistarsmekk og hélt líka mikið upp á
önnur tónskáld: Bruckner var í sérlegu uppáhaldi, líka Beethoven, Schubert,
Schumann, Weber, Grieg, Richard Strauss, og honum virðist einnig hafa
líkað við Mendelssohn, svo að ekki sé minnzt á Franz Lehár. Seinni stað-
reyndin er sú að Wagner hafði megnustu andúð á gyðingum, að minnsta
kosti um það bil allan seinni helming ævi sinnar. Það eru varla miklar ýkjur
að segja að hann hafi haft gyðinga meira og minna á heilanum síðustu
árin, og hann kenndi þeim um flest sem honum fannst illa komið í þýzku
samfélagi.
Náttúrlega hafa menn reynt að tengja þessar tvær staðreyndir saman. Að
skrifa bækur og greinar um Hitler og Wagner, eða um Wagner og gyðinga
er orðið svo algengt og útbreitt að tala má um skipulegan iðnað. Hvers vegna
ætli þetta viðfangsefni sé svona gífurlega vinsælt? Kannski leyfist mér að
vitna eftir minni í útvarpsviðtal við handhafa Íslenzku bókmenntaverð-
launanna á síðasta ári, sem var spurður að því hvers vegna verðlauna-
skáldsagan hefði selzt betur en fyrri bækur hans: Ein af meginástæðunum
var að hans mati að „helförin selur“, eins og hann orðaði það.
Það er tvennt sem höfundar þessara rita um Wagner gera sér einna
helzt far um að reyna að sýna fram á: Annað er að Wagner hafi verið eins-